Lịch sử Văn học Trung Quốc- Phần 3

TS. Trần Lê Hoa Tranh

B.4.VAÊN HOÏC ÑÔØI ÑÖÔØNG

      

B.4.1.BOÁI CAÛNH XAÕ HOÄI.

       Coâng nguyeân naêm 581, Döông Kieân cöôùp chính quyeàn, xaây döïng trieàu Tuøy, thoáng nhaát Trung Quoác sau hôn 300 naêm chia caét. Theá nhöng ngöôøi keá thöøa Döông Kieân laø Döông Quaûng laïi khoâng theo ñöôøng loái cuûa cha, aên chôi höôûng laïc, daân tình khoán khoå, gaây tình traïng choáng ñoái treân khaép caû nöôùc. Do vaäy, hai cha con Lyù Uyeân vaø Lyù Theá Daân ñaõ ñöùng leân laät ñoå nhaø Tuøy, xaây döïng trieàu ñaïi nhaø Ñöôøng (618), xaõ hoäi phong kieán Trung Quoác böôùc vaøo thôøi kyø cöïc thònh.

       Ñöôøng Thaùi Toâng Lyù Theá Daân vôùi tö caùch laø moät nhaø vua khai quoác laø moät vò hoaøng ñeá coù chí höôùng lôùn, coù taøi naêng, ñaõ aùp duïng nhieàu bieän phaùp ñeå caûi thieän ñôøi soáng nhaân daân, kinh teá vaø vaên hoùa ñaëc bieät phaùt trieån, Ñoã Phuû trong baøi ÖÙc tích ñaõ mieâu taû thôøi Khai Nguyeân (laø thôøi cöïc thònh cuûa ñôøi Ñöôøng ): “Gaïo teû gaïo ngoâ ñeàu traéng tinh, kho laãm quan daân ñeàu ñaày aép”, trong hôn 100 naêm ñaàu, töø Trinh Quan Thaùi Toâng ñeán Khai Nguyeân Huyeàn Toâng (Ñöôøng Minh Hoaøng), caùc maët vaên hoùa xaõ hoäi kinh teá ñeàu phaùt trieån, Veà tö töôûng Nho Phaät Laõo cuøng toàn taïi.

       Loaïn An Söû (An Loäc Sôn vaø Söû Tö Minh) xaûy ra vaøo naêm thöù 14 nieân hieäu Thieân Baûo ñôøi vua Huyeàn Toâng (755) ñaõ ñaùnh daáu söï thay ñoåi töø choã cöôøng thònh chuyeån sang suy yeáu. An Loäc Sôn laø moät tieát ñoä söù ngöôøi Hoà, noåi leân ñònh cöôùp chính quyeàn, Ñöôøng Huyeàn Toâng phaûi cuøng Döông Quyù Phi chaïy vaøo ñaát Thuïc, moät naêm sau An bò gieát nhöng boä haï laø Söû laïi noåi leân. Cuoäc chieán tranh keùo daøi 8 naêm, laøm cho xaõ hoäi bò phaù hoaïi traàm troïng, löïc löôïng chính quyeàn trung öông thöông toån, sau ñoù laïi laø khôûi nghóa noâng daân Hoaøng Saøo gaàn 10 naêm, tình traïng naøy coù thay ñoåi chuùt ít nhöng nhìn chung laø kieät queä ñeán luùc nhaø Ñöôøng suïp ñoå (Chu OÂn laät nhaø Ñöôøng môû ñaàu moät thôøi kyø roái ren Nguõ Ñaïi –Lyù, Ñöôøng, Toáng, Haùn, Chu (Baéc ) vaø Thaäp quoác (Nam). Ñeán naêm 960, nhaø Toáng môùi thoáng nhaát ñöôïc toaøn coõi.

      

B.4.2.TÌNH HÌNH VAÊN HOÏC.

       Vaên hoïc ñôøi Ñöôøng coù raát nhieàu thaønh töïu, noåi baät nhaát laø thô Ñöôøng, coøn coù tieåu thuyeát truyeàn kyø, taûn vaên, töø… (seõ hoïc qua caùc theå loaïi kia moät chuùt, chuû yeáu laø thô Ñöôøng).

      

B.4.2.1.THÔ ÑÖÔØNG.( 3 tieát)

       Ñöôøng laø thôøi kyø hoaøng kim cuûa thi ca, noùi ñeán thô ca Trung Quoác, ngöôøi ta noùi ñeán thô Ñöôøng, coi ñoù laø maãu möïc cuûa thô ca coå ñieån Trung Quoác. Soá löôïng phong phuù, gaàn 50,000 baøi vôùi hôn 2200 nhaø thô, xuaát hieän nhöõng nhaø thô vó ñaïi coù aûnh höôûng taàm côõ theá giôùi nhö Lyù Baïch, Ñoã Phuû, Baïch Cö Dò…(moät nhaø ngöôøi cöùu phöông Taây laø Leo Van de Meste ñaõ nhaän xeùt: “ÔÛ Trung Quoác, Vieät Nam vaø Singapoure, aùnh traêng thu ñöôïc chieâm ngöôõng qua con maét cuûa Lyù Thaùi Baïch”), laø nieàm kieâu haõnh cuûa daân toäc Trung Hoa. Söï phaùt trieån ñaëc bieät ñoù do caùc nguyeân nhaân sau:

       1. Nguyeân nhaân phaùt trieån

       1,Cheá ñoä thi cöû ñôøi Ñöôøng ñaëc bieät coi troïng thô ca, ñôøi Ñöôøng Cao Toâng (681) vua xuoáng chieáu söûa ñoåi caùc baøi thi goàm moät baøi taïp vaên (thi, phuù)roài sau ñoù môùi thi saùch. Thô ca laø con ñöôøng tieán thaân, vì theá vieäc hoïc thô vaø laøm thô trôû thaønh phong traøo trong caû nöôùc, caùc oâng vua ñeàu thích laøm thô, ham chuoäng vaø thöôûng thöùc thô ca (Ñöôøng Huyeàn Toâng yeâu Lyù Baïch vì 3 khuùc Thanh bình ñieäu, Hieàn Toâng phong Baïch Cö Dò laøm hoïc só vì maáy baøi thô phuùng giaùn, Muïc Toâng boå Nguyeân Chaån laøm Töø boä lang trung vì maáy baøi ca…)

       2,Do phong traøo ñoù maø thi ca daàn rôøi khoûi cung ñình, trôû thaønh tieáng noùi cuûa quaàn chuùng roäng raõi. Caùc thi só am hieåu ñôøi soáng, neám ñuû muøi gian truaân neân thô hoï dieän phaûn aùnh roäng hôn, noäi dung phong phuù hôn, hoï soáng khoán khoå, lang baïc kyø hoà, cuoäc soáng tieáp söùc cho thô hoï taïo neân söùc soáng laâu beàn.

       3,Söï giaûi phoùng veà maët tö töôûng, nhaø Ñöôøng khoâng ñoäc toân ñaïo Nho, maø ñeà cao caû Laõo giaùo, Phaät giaùo, hai vò sö Huyeàn Trang vaø Nghóa Tónh sang taän Aán Ñoä thænh kinh veà truyeàn baù ôû Trung Quoác ñöôïc caùc vua nhieät lieät taùn thöôûng. Lyù Uyeân thì toân Laõo Töû (teân thaät laø Lyù Nhó) laøm oâng toå vaø laäp mieáu thôø… Söï phoàn vinh cuûa caû ba ñaïo taïo neân moät khoâng khí giaûi phoùng tö töôûng veà maët hoïc thuaät vaø saùng taùc, nhieàu nhaø thô chòu aûnh höûông cuûa nhieàu luoàng tö töôûng khaùc nhau (Chuû nghóa laõng maïn cuûa Lyù Baïch chòu aûnh höôûng tö töôûng Ñaïo gia, Phaùi ñieàn vieân sôn thuûy (Vöông, Maïnh) chòu aûnh höôûng Phaät, Laõo, hieän thöïc cuûa Ñoã, Baïch treân cô sôû maët tích cöïc cuûa Nho gia…)

       4,Söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh ngheä thuaät khaùc cuõng taïo ñieàu kieän cho thô ca ñôøi Ñöôøng phaùt trieån : hoäi hoïa (Vöông Duy, Ngoâ Ñaïo Töû, Lyù Tö Huaán), aâm nhaïc (Lyù Quy Nieân) nhieàu ca khuùc ñöôïc phoå nhaïc töø thô caùc nhaø thô noåi tieáng, Baïch Cö Dò nghe ñaøn tì baø hieåu ñöôïc taám loøng ngöôøi giai nhaân bò ruoàng boû maø vieát neân baøi tì baø haønh noåi tieáng chöùng toû söï am hieåu aâm nhaïc vaø taùc duïng cuûa noù ñoái vôùi thô ca, Vuõ ñaïo cuõng ñaëc bieät phaùt trieån, ba loaïi hình naøy trôû thaønh maùu thòt cuûa thô Ñöôøng, bôûi vì caùi hay cuûa thô Ñöôøng cuõng thöôøng ñöôïc bieåu hieän ôû söï keát hôïp vôùi thi nhaïc hoïa.

       Söï phaùt trieån cuûa thi ca ñôøi Ñöôøng theå hieän ôû nhöõng ñaëc ñieåm sau ñaây:

2. Ñaëc ñieåm

       -Ñoäi nguõ thi nhaân ñöôïc môû roäng vaø löïc löôïng saùng taùc thay ñoåi, coù söï tham gia cuûa caùc quan lieâu caáp trung vaø caáp thaáp, caùc nhaân só bình daân, ngay caû hoøa thöôïng, ñaïo só, kyõ nöõ… cuõng coù theå laøm thô, ñoù laø ñieàu chöa töøng coù trong lòch söû. Vaên hoïc cung ñình ñaõ maát daàn ñòa vò chuû ñaïo treân vaên ñaøn, nhöõng thi nhaân thöïc söï coù thaønh töïu kieät xuaát, ñeàu xuaát thaân töø nhöõng gia ñình bình thöôøng vaø khoâng coù ñòa vò cao veà maët chính trò (so saùnh vôùi caùc vaên nhaân thôøi tröôùc nhö Khuaát Nguyeân, Taøo Thöïc…)

       -Söï phaûn aùnh caùc maët sinh hoaït trong xaõ hoäi cuûa thô Ñöôøng ñöôïc môû roäng, söï quan saùt vaø suy tö cuûa nhaø thô ñoái vôùi moïi hieän töôïng, moïi vaán ñeà xaõ hoäi, cuõng nhö quan nieäm veà nhaân sinh, lyù töôûng ñöôïc bieåu hieän ñaày ñuû trong thi ca.

       -Söï ña daïng hoùa veà phong caùch ngheä thuaät cuõng nhö caùc phaùi, nhieàu khuynh höôùng, moãi nhaø thô coù moät phong caùch ñoäc ñaùo rieâng khoâng ai gioáng ai, Lyù Baïch phoùng khoaùng, laõng maïn, Ñoã Phuû trau chuoát, hieän thöïc, Tröông Keá traàm tö, coå kính, Baïch Cö Dò môùi meû, chaâm bieám, Vöông Duy trong thô coù hoïa, trong hoïa coù thô….

       -Söï hoaøn thieän veà maët hình thöùc, theå thô. Quaù trình “caùch luaät hoùa” thô nguõ ngoân vaø thaát ngoân ñeán ñôøi Ñöôøng laø hoaøn chænh vaø ñaït ñeán trình ñoä coå ñieån.

       Coù theå noùi, ñaëc ñieåm roõ reät nhaát cuûa vaên hoïc ñôøi Ñöôøng noùi chung, thô Ñöôøng noùi rieâng laø giaøu sinh khí, coù nhieàu tinh thaàn saùng taïo môùi meû, vöôït ra khoûi söï troùi buoäc cuûa cung ñình vaø quyù toäc ñaùp öùng nhu caàu cuûa nhieàu giai taàng trong xaõ hoäi.

       3. Quaù trình phaùt trieån

       Ngöôøi ta chia thô Ñöôøng laøm 4 thôøi kyø: Sô Ñöôøng, Thònh Ñöôøng, Trung Ñöôøng vaø Vaõn Ñöôøng.

       1.Sô Ñöôøng: Khoaûng 100 naêm ñaàu nhaø Ñöôøng, ñaây laø thôøi kyø chuaån bò, luùc ñaàu coøn mang höông vò “phong hoa tuyeát nguyeät” vôùi loái thô hoa myõ, trau chuoát. Ñeán khi Töù kieät (Vöông Boät, Döông Quyùnh, Laïc Taân Vöông, Loâ Chieáu Laân) laø moät nhoùm nhaø thô treû, ñòa vò khoâng cao nhöng khaù taøi danh böôùc leân thi ñaøn thì traøo löu saùng taùc môùi chuyeån bieán, hoï khoâng baèng loøng vôùi loái thô öùng cheá cung ñình, noäi dung troáng roãng, hình thöùc cöùng nhaéc, yeâu caàu noùi leân yù chí haøo huøng, thuùc ñaåy thô ca “töø cung ñình ñi ñeán laøng phoá”, “töø ñaøi caùc chuyeån sang soâng nuùi vaø bieân cöông”, Töù kieät chính laø aâm thanh khôûi ñaàu cuûa thô Ñöôøng.

       Ngöôøi thuùc ñaåy maïnh meõ söï nghieäp cuûa Töù Kieät laø Traàn Töû Ngang thôøi Voõ Taéc Thieân, oâng yeâu caàu keá thöøa noäi dung hieän thöïc vaø phong caùch chaéc khoeû cuûa thô ca thôøi kyø Kieán An. OÂng sinh ra trong moät gia ñình giaøu coù, 24 tuoåi ñoã tieán só, laøm quan, nhieàu laàn daâng thö baøn veà chính trò, coù khaùt voïng muoán thi thoá taøi naêng. Xuyeân suoát trong thô oâng laø söï keâu goïi taïo döïng moät nhaân caùch lyù töôûng môùi, oâng luoân laáy taâm hoàn bao la roäng lôùn cuûa mình höôùng ra vuõ truï vónh haèng, vaø ñaët söï sinh toàn cuûa caù nhaân vaøo boái caûnh roäng lôùn ñoù ñeå quan saùt. Tính caùch anh huøng vaø ñaày töï tin ñoù theå hieän khí phaùch huøng traùng cuûa ngöôøi ñôøi Ñöôøng, ñaõ môû ñaàu cho thi ca thôøi thònh Ñöôøng tieáp theo.

       Baøi Ñaêng U Chaâu ñaøi ca cuûa oâng raát noåi tieáng:

       “Tieàn baát kieán coå nhaân,

        Haäu baát kieán lai giaû.

        Nieäm thieân ñòa chi du du,

        Ñoäc thöông nhieân nhi theá haï.”

        (Tröôùc khoâng thaáy coå nhaân,

        Ngöôøi sau thì chöa thaáy.

        Ngaãm ñaát trôøi thaät voâ cuøng,

        Rieâng loøng ñau maø leä chaûy.)

       Baøi thô khoâng choïn ngoân töø hoa myõ, maø laáy thôøi gian voâ taän vaø khoâng gian bao la ñeå laøm boái caûnh, ñeà cao baûn ngaõ coâ ñoäc vaø ngaïo ngheã. Ñaáy chính laø söï töôïng tröng cho tinh thaàn laõng maïn, lyù töôûng vaø nhaân caùch hieám coù trong ñôøi Ñöôøng.

       2.Thònh Ñöôøng: ñaây laø thôøi kyø cöïc thònh cuûa vöông trieàu Ñöôøng, kinh teá xaõ hoäi phoàn vinh, chính quyeàn oån ñònh, vaên hoïc phaùt trieån taïo cho con ngöôøi caûm giaùc traøn treà hy voïng, côûi môû taám loøng nhaø thô vaø yù tình cho thi ca. Raát nhieàu nhaø thô noåi tieáng ñoàng loaït xuaát hieän. Ngoaøi Lyù Baïch vaø Ñoã Phuû, hai ñaïi thuï thô ca, coøn coù Cao Xöông Linh thanh thoaùt, Cao Thích, Saàm Tham bi traùng, Tröông Cöûu Linh, Vöông Chi Hoaùn, Vöông Duy, Maïnh Haïo Nhieân, Tröông Keá, Thoâi Hieäu, Thoâi Haïo…Thaønh coâng cuûa thô Thònh Ñöôøng naèm trong caùi hoàn nhieân töï thaønh, hoa myõ maø khoâng quaù möùc, tinh teá maø khoâng nhoû beù, khoeû chaéc maø khoâng thoâ thieån, teá nhò maø khoâng vuïn vaët, löu loaùt maø khoâng trôn tuoät, môùi meû maø khoâng caàu kyø…Nhöõng baøi thô maø haøng traêm haøng nghìn naêm qua ñöôïc moïi ngöôøi luoân ngaâm nga, ñöôïc truyeàn tuïng roäng raõi nhaát, chính laø saûn sinh trong giai ñoaïn naøy (seõ hoïc moät phaàn rieâng goàm nhöõng baøi thô hay), “thònh Ñöôøng chi aâm”.

       3.Trung Ñöôøng: Sau Ñoã Phuû vaø loaïn An Söû, trieàu Ñöôøng ôû vaøo thôøi kyø suy thoaùi, treân thi ñaøn cuõng khoâng coøn khôûi saéc. Gaàn 30 naêm sau, moät nhoùm taùc giaû goàm Baïch Cö Dò, Tröông Tòch ñeà xöôùng vaän ñoäng “taân nhaïc phuû”, theo chuû tröông hieän thöïc, keá thöùa Ñoã Phuû vaø coøn ñi xa hôn ôû khoaûng chaâm bieám chính trò ñöông thôøi. Ngoaøi ra coøn coù Haøn Duõ, Lieãu Toâng Nguyeân (vieát taûn vaên ñoàng thôøi cuõng coù laøm thô), Lyù Haï, Giaû Ñaûo cuõng coù aûnh höôûng ñeán thô ñôøi Toáng sau naøy.

       4.Vaõn Ñöôøng:Nhaø Ñöôøng lung lay suy suïp, moät soá nhaø thô chæ chuù troïng lôøi leõ teá nhò, uyeån chuyeån, ít coù yù nghóa xaõ hoäi, duø mang taâm traïng ñau ñôøi lo nöôùc, buoàn giaän thaâm traàm nhöng chæ laøm cho ngöôøi ta coù caûm giaùc suy taøn “aùnh chieàu taø raát ñeïp, chæ saép ñeán hoaøng hoân” (Lyù Thöông Aån- Ñaêng laïc du nguyeân) cuûa LyÙ Thöông Aån, Ñoã Muïc…

       4. boán ñeà taøi chieám tyû troïng töông ñoái lôùn laø:

       - bieân taùi- khueâ oaùn: mieâu taû chieán tranh bieân cöông, coù khi laø haøo huøng, daït daøo tinh thaàn thôøi ñaïi, nhöng cuõng coù khi laø taâm traïng buoàn thöông cuûa ngöôøi thieáu phuï khueâ phoøng chôø choàng ñi chinh chieán, caùc nhaø thô tieâu bieåu laø Cao Thích, Saàm Tham, Lyù Kyø, Vöông Xöông Linh…

       - sôn thuûy ñieàn vieân: keá thöøa truyeàn thoáng Taï Linh Vaän vaø Ñaøo Uyeân Minh, phaûn aûnh cuoäc soáng aån daät, nhaøn taûn, maøu saéc thanh ñaïm, tình yù saâu xa, coù Vöông Duy, Maïnh Haïo Nhieân, Chöû Quang Hy… trong ñoù Vöông Duy coù coâng lôùn nhaát.

       - Vònh söû

       - Tình yeâu

       Ñoù laø caùc ñeà taøi chính vaø caùc nhaø thô chính, thöïc ra thô Ñöôøng raát phong phuù nhieàu maøu saéc, Sô Ñöôøng hay veà khí coát nhöng loái duøng chöõ chöa ñaït laém, coøn töï nhieân, thoâ moäc quaù, Vaõn Ñöôøng gioûi veà töø ngöõ, yù saâu nhöng thieáu phaàn huøng hoàn, thuyeát phuïc, coù khi coøn uûy mò, duy coù Thònh Ñöôøng laø bao goàm caùi hay cuûa caû hai thôøi kyø.

       5.Caùc theå thô trong Ñöôøng thi:

       Thô Ñöôøng coù hai loaïi chính: coå theå vaø kim theå.

       Coå theå goàm nhaïc phuû, coå phong:  laø loái töï do hôn heát, khoâng caàn coù vaàn, nieâm luaät, soá caâu khoâng nhaát ñònh, coù khi hôn 100, coù khi 6,7 caâu, soá chöõ trong töøng caâu cuõng khoâng caàn nhö nhau.

       Kim theå goàm: nguõ ngoân (thô 5 chöõ) vaø thaát ngoân (thô 7 chöõ). Moãi loaïi laïi coù 2 theå nhoû laø tuyeät cuù vaø luaät thi.

       Tuyeät cuù hay coøn goïi laø töù tuyeät (nhö vaäy laø coù thaát ngoân töù tuyeät vaø nguõ ngoân töù tuyeät) laø theå ôû khoaûng giöõa, moãi baøi coù 4 caâu, nhöng khoâng caàn ñaêng ñoái chaët cheõ (caâu 1: phaù, 2: thöïc, 3: luaän, 4: keát)

       Luaät thi (baùt cuù) laø loaïi chaët cheõ nhaát. Moät baøi goàm taùm caâu (nhö vaäy laø coù thaát ngoân baùt cuù vaø nguõ ngoân baùt cuù). Caâu 1,2: phaù, khoâng caàn ñoái, caâu 3,4 :thöïc, phaûi ñoái, caâu 5,6 luaän, phaûi ñoái, caâu 7,8: keát, khoâng ñoái. ÔÛ caùc chöõ coá ñònh trong caâu laø 2,4,6 phaûi tuyeät ñoái giöõ ñuùng luaät baèng traéc. Söï quy ñònh nieâm luaät cho moät theå thô coù haïn cheá söï bieåu ñaït nhöõng tình caûm bay boång phoùng khoaùng, nhöng noù buoäc phaûi saùng taïo ngoân ngöõ haøm suùc, coâ ñoïng, caáu töù chaët cheõ, hoaøn chænh. Caøng ít chöõ, caøng khieán thi nhaân phaûi duøng nhöõng töø thaät ñaét, Ñoã Phuû töøng noùi “ngöõ baát kinh nhaân töû baát höu” (Lôøi thô chöa laøm kinh ngaïc ngöôøi ta thì cheát chöa yeân)

      

       *LYÙ BAÏCH.(701-762) (3 tieát)

       Lyù Baïch laø moät trong nhöõng nhaø thô vó ñaïi nhaát cuûa vaên hoïc coå ñieån Trung Quoác. Thôøi ñaïi vaø tieáng thô oâng caùch chuùng ta ñaõ hôn 1200 naêm song vaãn ñeå laïi bao ñieàu ñaùng hoïc hoûi. Ngöôøi ñôøi taëng oâng danh hieäu “thi tieân”,  nhieàu caâu chuyeän veà nhaø thô ñöôïc truyeàn tuïng taïo thaønh truyeàn thuyeát. Coù ngöôøi noùi Lyù Baïch laø ngoâi sao Thaùi baïch giaùng theá, hay coù ngöôøi tin raèng giöõa löng oâng coù moät caùi xöông ñaëc bieät goïi laø “xöông kieâu ngaïo” (ngaïo coát) (suy töø thaùi ñoä baát phuïc quyeàn quyù cuûa oâng), hay nhö truyeàn thuyeát Lyù Baïch oâm traêng maø cheát… Taát caû nhöõng giai thoaïi nhö vaäy cho thaáy thaùi ñoä cuûa nhaân daân ñoái vôùi nhaø thô.

1.Cuoäc ñôøi.

       Thôøi ñaïi Lyù Baïch laø thôøi ñaïi ñeá quoác Ñöôøng ñaõ ñaït tôùi möùc phoàn thònh nhaát, tuy vaäy ñaõ aån chöùa nhöõng daáu hieäu baõo toá maø loaïn An Söû cuoái ñôøi oâng chöùng kieán. OÂng coøn soáng giöõa moät phong traøo thô ca laõng maïn tích cöïc, nhöõng nhaø thô noåi tieáng nhö Cao Thích, Saàm Tham, Vöông Xöông Linh, Vöông Chi Hoaùn, Thoâi Hieäu, Vöông Duy…. OÂng ñaõ soáng trong söï ba ñoäng cuûa xaõ hoäi vaø giöõa doøng suoái thô ca laõng maïn tích cöïc aáy.

       Cuoäc ñôøi oâng coù nhöõng ñieåm ñaùng chuù yù sau:

1.Lyù Baïch töï laø Thaùi Baïch, hieäu laø Thanh Lieân cö só. OÂng sinh ôû ñaâu vaãn chöa roõ, coù saùch noùi laø tænh Cam Tuùc, coù saùch noùi laø Töù Xuyeân, Sôn Ñoâng, chöa coù yù kieán thoáng nhaát. Chæ bieát khi ñeán Töù Xuyeân thì oâng ñöôïc 5 tuoåi, boá oâng ñöôïc goïi laø Lyù Khaùch vì laø ngöôøi nguï cö. Töù Xuyeân laø nôi coù phong caûnh huøng vó nhaát Trung Quoác, nuùi Nga Mi, Thanh Thaønh…laø nôi tuï hoïp cuûa caùc haûo haùn hieäp khaùch, nôi saûn sinh nhöõng truyeän truyeàn kyø noåi tieáng. Ñoù laø nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán taâm hoàn phoùng khoaùng cuõng nhö yù chí phaûn khaùng cuûa lyù Baïch ngay töø nhoû. Gia ñình oâng khoâng phaûi laø gia ñình quí toäc theá phieät neân oâng ít bò tö töôûng nho giaùo raøng buoäc.

Luùc nhoû raát thoâng minh, hoïc roäng. Leân 5 tuoåi, ngoaøi saùch Nho gia, coøn ñoïc nhieàu saùch khaùc, 10 tuoåi ñaõ ñoïc Baùch gia chö töû. 15 tuoåi hoïc muùa kieám, cuõng do söï giaùo duïc ñoù maø tö töôûng oâng raát phöùc taïp.

2.Phong traøo vieãn du thôøi Ñöôøng raát thònh, nhieàu nhaø thô ñeàu soáng qua nhöõng ngaøy vieãn du. Trong ñôøi Lyù Baïch ñaõ 3 laàn vieãn du. Töø 20-24 tuoåi, oâng du lòch trong ñaát Töù Xuyeân. Naêm 25 tuoåi, oâng töø giaõ gia ñình ñi xa. Khoâng muoán nhoát mình trong loàng thi cöû, nhöng laïi muoán ra giuùp ñôøi giuùp nöôùc, vì theá phaûi ñi xa ñeå tieáp xuùc vôùi nhieàu ngöôøi, nhôø hoï tieán cöû mình ñeå hoaøn thaønh söï nghieäp chính trò. OÂng qua Haø Baéc, Hoà Nam, Sôn Ñoâng, Sôn Taây, Giang Toâ, An Huy, Chieát Giang…Trong cuoäc haønh trình daøi roäng gaàn nöûa ñaát nöôùc aáy, oâng ñaõ saùng taùc raát nhieàu baøi thô ca ngôïi nuùi soâng huøng vó. Ñeán Sôn Ñoâng, oâng cuøng 5 ngöôøi baïn laø Khoång Saøo Phuû, Haøn Chuaån, Buøi Chính, Tröông Thuùc Minh, Ñaøo Mieän cuøng ôû aån nuùi Toå Lai Sôn, ngöôøi ñöông thôøi goïi hoï laø “Truùc Kheâ luïc daät”, soáng vôùi nhau thaân thieát nhö anh em. Laàn vieãn du nöõa laø khi rôøi Tröôøng An, oâng ñi Laïc Döông gaëp Ñoã Phuû, hai ngöôøi trôû neân ñoâi baïn thaân, luùc naøy Lyù ñaõ noåi tieáng coøn Ñoã thì chöa. Hai ngöôøi soáng vôùi nhau nöûa naêm, sau naøy hoï laøm raát nhieàu baøi thô noùi veà moái tình baïn caûm ñoäng naøy. Sau khi chia tay vôùi Ñoã Phuû, Lyù Baïch laïi tieáp tuïc vieãn du trong 10 naêm nöõa.

Caû cuoäc ñôøi, Lyù Baïch ñi raát nhieàu nôi, töø naêm 20 tuoåi ñeán khi maát, tröø 3 naêm ôû kinh ñoâ, coøn laïi laø cuoäc ñôøi vieãn du, ñeå laïi nhieàu daáu chaân treân khaép mieàn ñaát nöôùc. OÂng ñaõ thöïc hieän ñuùng caâu ca dao Trung Quoác: “Ñoäc quaù vaïn quyeån thö, haønh quaù vaïn lyù loä”(Ñoïc naùt vaïn quyeån saùch, ñi heát vaïn daëm ñöôøng).

3.Lyù Baïch voán laø ngöôøi oâm moäng giuùp nöôùc, oâng ñi xa, gaëp gôõ ngöôøi naøy ngöôøi khaùc laø ñeå nhôø hoï tieán cöû mình vôùi vua, nhöng luoân gaëp thaát baïi. Naêm 42 tuoåi, nhôø Ngoâ Quaân tieán cöû, oâng ñöôïc Ñöôøng Huyeàn Toâng môøi vaøo cung, vaøo trieàu ñình ñöôïc vua xuoáng xe ngheânh tieáp, ñöôïc phong laøm Haøn Laâm hoïc só. Luùc naøy Ñöôøng Huyeàn Toâng ñaõ huû baïi, vì phuïc taøi Lyù Baïch neân môøi vaøo cung, sai laøm nhöõng baøi haùt ca ngôïi Döông Quyù Phi, ca ngôïi nhaø vua. Lyù Baïch voâ cuøng thaát voïng, nhöõng töôûng mình seõ giuùp cho nöôùc, ai ngôø laïi laø keû mua vui cho nhaø vua neân buoàn chaùn, thöôøng tìm baïn beø uoáng röôïu giaûi saàu. Ñoã Phuû ñaõ taû Lyù Baïch:

Lyù Baïch ñaàu töûu thò baùch thieân

Tröôøng An thò thöôïng töûu gia mieân

Thieân töû hoâ laïi baát thöôùng thuyeàn

Töï xöng thaàn thò töûu trung thieân

(Lyù Baïch moät huõ thô traêm baøi,

Quaùn röôïu Tröôøng An cöù naèm daøi.

Vua goïi leân thuyeàn khoâng theøm ñaùp

Töï xöng khaùch röôïu choán tieân ñaøi.)

Ba naêm ôû Tröôøng An, taän maét chöùng kieán caûnh soáng xa hoa cuûa vua quan, laïi thaáy lyù töôûng cuûa mình khoù maø thöïc hieän noåi, neân oâng xin vua cho ra khoûi cung ñình. Ñoù laø laàn thaát baïi thöù nhaát.

Laàn hai khi loaïn An- Söû buøng noå, vì loøng yeâu nöôùc vaø ngaây thô, oâng tham gia quaân ñoäi cuûa Lyù Laân laø em ruoät cuûa vua môùi Tuùc Toâng, nhöng Lyù Laân coù yù ñoà dieät anh neân Tuùc Toâng dieät Laân, Lyù Baïch ôû tuoåi 58 bò baét vaø bò ñaøy xuoáng vuøng Giang Nam. Hai naêm sau, oâng ñöôïc aân xaù, tuoåi giaø söùc yeáu nhöng loøng yeâu nöôùc vaãn coøn. Khi nghe tin Söû Trieàu Nghóa con cuûa Söû Tö Minh laïi daáy binh, Lyù Baïch xung phong ñaàu quaân, nhöng ñi ñöôïc nöûa ñöôøng thì oâng bò beänh, ñaønh trôû veà vaø naêm sau qua ñôøi thoï 62 tuoåi (coù saùch vieát 63).

2.Tö töôûng Lyù Baïch.

Töø söï giaùo duïc cuûa gia ñình, con ñöôøng chính trò, vaø hoaøn caûnh xaõ hoäi (thôøi Ñöôøng tö töôûng khaù töï do), neân Lyù Baïch coù tö töôûng phöùc taïp, khoâng thuaàn nhaát. Ñoù laø söï pha troän giöõa Nho, Laõo vaø hieäp só. OÂng tieáp thu tinh thaàn tích cöïc nhaäp theá, chí höôùng giuùp ñôøi cuûa Nho gia, loái soáng phoùng tuùng cuûa ñaïo gia, tinh thaàn khaúng khaùi cuûa nghóa hieäp.

OÂng suoát ñôøi oâm aáp lyù töôûng chính trò ñem taøi trí, naêng löïc ra giuùp daân giuùp nöôùc, laøm cho thieân haï thaùi bình, hoïc theo göông cuûa Quaûn Troïng, AÙùn Anh, ñoù laø tö töôûng nhaäp theá cuûa Nho gia. Khi ñöôïc Ngoâ Quaân tieán cöû, oâng ñaõ haêm hôû ra ñi:

Ngaång maët caû cöôøi ra khoûi cöûa,

Boïn mình ñaâu phaûi soáng leàu tranh.

Luùc bò ñaû kích, oâng vaãn khoâng naûn chí. Coù theå thaáy lyù töôûng chính trò maø oâng theo ñuoåi laø chòu aûnh höôûng Nho gia, theá nhöng oâng khoâng phaûi laø keû huû nho, coù luùc oâng coøn chaâm bieám caû Khoång Töû:

Sôû cuoàng chính laø ta,

Haùt rong cöôøi oâng Khoång

Hoaëc:

Loã taåu baøn nguõ kinh                   OÂng Loã baøn nguõ kinh

Baïch phaùt töû chöông cuù              Toùc baïc naùt saùch vôû.

Vaán dó kinh teá saùch                    Hoûi chính saùch kinh teá,

Mang nhieân truïy yeân vuï…            Lô mô nhö maây muø.

Ñeán luùc hoaøi baõo khoâng thöïc hieän ñöôïc, thì oâng baát maõn, vaø laáy trieát hoïc Laõo Trang laøm cöùu caùnh. Phong caùch soáng ngang taøng, luoân muoán ñaäp phaù, muoán thoaùt ra khoûi giôùi haïn cuûa traät töï xaõ hoäi, oâng ñaõ töøng caàu tieân hoïc ñaïo, töøng aån daät, ñoù laø aûnh höôûng Laõo Trang. OÂng laïi haâm moä saâu saéc loái soáng khaúng khaùi, bi traùng, haøo phoùng cuûa caùc hieäp só:

Nho só ñaâu baèng ngöôøi hieäp só ?

Baïc ñaàu ñoïc saùch coù hay gì.

Suoát ñôøi oâng, töø haønh ñoäng cho ñeán loái soáng ñeàu coù phong caùch moät hieäp só, tuy vaäy oâng vaãn laø moät phaàn töû trí thöùc chaân chính, chöa heà ra laøm quan, chöa khi naøo ñöùng trong taäp ñoaøn thoáng trò. OÂng coù thaùi ñoä chính trò tích cöïc vaø duõng caûm hôn Ñaøo Uyeân Minh, Keâ Khang, Nguyeãn Tòch, khoâng maøng danh voïng taàm thöôøng maø haêng haùi muoán giuùp ñôøi, giuùp nöôùc.

3.Noäi dung thô ca Lyù Baïch.

Coù ba noäi dung chính trong thô oâng.

1.Khaùt voïng, hoaøi baõo caù nhaân.

Nhöõng vaàn thô hay nhaát, ñuôïc ngöôøi ñôøi bieát ñeán nhieàu nhaát laø nhöõng vaàn thô noùi leân taâm tình u uaát cuûa oâng. OÂng ñaõ töøng laøm haøng loaït baøi thô toû chí giuùp ñôøi cöùu nöôùc, muoán ñöôïc nhö Gia Caùt, Quaûn Troïng, laøm neân söï nghieäp lôùn. Caù nhaân ñaõ ñöôïc oâng xaây döïng thaønh trung taâm cuûa moïi vaán ñeà. Ñeán khi baát ñaéc chí thì oâng tìm queân trong tö töôûng giaän ñôøi gheùt tuïc, trôû veà vôùi thieân nhieân cuûa Ñaïo gia. Ñoù laø cô sôû tö töôûng cuûa thaùi ñoä baát maõn vôùi hieän thöïc ñen toái, choáng ñoái laïi traät töï xaõ hoäi.

       2.Loøng yeâu ñaát nöôùc, ca ngôïi thieân nhieân.

        HÌnh aûnh thieân nhieân Trung Quoác hieän leân khoâng ñaâu ñeïp nhö trong thô Lyù Baïch. Nhaø thô ñi nhieàu, thaáy nhieàu, ngoøi buùt phoùng khoaùng cuûa oâng ñaõ taùi hieän laïi nöôùc non huøng vó.

       Thô Lyù Baïch traøn ngaäp aùnh traêng, traêng xuaát hieän maáy traêm laàn trong hôn 1000 baøi, thaønh moät ñaëc ñieåm thi phaùp khaù ñaëc saéc. Lyù Baïch ñaõ naâng aùnh traêng truyeàn thoáng trong thô coå ñieån leân möùc lyù töôûng, traêng laø ngöôøi baïn luoân theo goùt nhaø thô:

       Chieàu chieàu böôùc xuoáng löng ñeøo,

        Aùnh traêng treân nuùi cuõng theo ngöôøi veà.

       Hay baøi Nguyeät haï ñoäc chöôùc, moät baøi thô noåi tieáng dieãn taû aùnh traêng vaø noäi taâm saâu saéc cuûa nhaø thô:

Hoa gian nhaát hoà töûu,                 (Coù röôïu khoâng coù baïn

Ñoäc chöôùc voâ töông thaân.             Moät mình chuoác döôùi hoa.

Cöû boâi yeâu minh nguyeät              Caát cheùn môøi traêng saùng,

Ñoái aûnh thaønh tam nhaân.            Mình vôùi boùng laø ba.

Nguyeât trí baát giaûi aåm,                Traêng ñaõ khoâng bieát uoáng,

Aûnh ñoà tuøy ngaõ thaân.                 Boùng chæ quaán theo ta.

Taïm baïn nguyeät töông aûnh         Taïm cuøng traêng vôùi boùng,

Haønh laïc tu caäp xuaân.                        Chôi xuaân cho kòp maø.

Ngaõ ca nguyeät boài hoài                 Ta haùt traêng boài hoài,

Ngaõ vuõ aûnh linh loaïn.                 Ta muùa boùng roái loaïn,

Tænh thôøi ñoàng giao hoan,            Luùc tænh cuøng nhau vui,

Tuùy haäu caùc phaân taùn.               Say roài ñeàu phaân taùn.

Vónh keát voâ tình du,                    Gaén boù cuoäc vong tình,

Töông kyø maïc Vaân Haùn              Heïn nhau tít Vaân Haùn.

       Coi traêng nhö moät ngöôøi cuøng vui chôi nhaûy muùa, nhöng laïi dieãn taû noãi phieàn muoän saâu saéc qua ba hình aûnh traêng, boùng vaø mình. Caû ba ñeàu vui nhö baïn thaân, nhöng cuõng chæ laø moät mình trô troïi. Toaøn baøi thô laø moät ñieäu muùa, nghe roän raøng naùo ñoäng, nhöng laïi dieãn taû moät taâm hoàn heát söùc coâ quaïnh.

       Traêng ñoâi khi gôïi nhôù ñeán queâ nhaø:

Saøng tieàn minh nguyeät quang,     Ñaàu giöôøng aùnh traêng roïi,

Nghi thò ñòa thöôïng söông.           Ngôõ maët ñaát phuû söông.

Cöû ñaàu voïng minh nguyeät           Ngaång ñaàu nhìn traêng saùng,

Ñeâ ñaàu tö coá höông.                    Cuùi ñaàu nhôù coá höông.

(Tónh daï tö)

       Môû taäp thô Lyù Baïch ra ñoïc töøng trang, ngöôøi ta coù caûm giaùc trang trang ñeàu daùt vaøng aùnh traêng. Coù leõ vì theá maø ngöôøi ñôøi theâu deät neân caâu chuyeän: Lyù Baïch meâ traêng, moät hoâm trong mô ñaõ nhaûy xuoáng nöôùc oâm traêng maø cheát.

       Ñeà taøi thieân nhieân ñaõ ñöôïc Lyù Baïch söû duïng heát söùc sinh ñoäng, caû non soâng gaám voùc, caû maây gioù traêng söông, caû boán muøa xuaân haï thu ñoâng, vaøo thô oâng nghieãm nhieân thaønh nhöõng nhaân vaät, oâng ñaõ laøm soáng daäy caû theá giôùi töï nhieân. OÂng ñoät phaù vaøo caùi bí hieåm cuûa theá giôùi aáy, vaø khaúng ñònh con ngöôøi tröôùc vuõ truï bao la voâ taän.

       3.Phaûn aùnh hieän thöïc, phaûn khaùng cheá ñoä, theå hieän loøng thöông yeâu con ngöôøi, ñaëc bieät laø ngöôøi phuï nöõ.

       Ñeà taøi xaõ hoäi trong thô Lyù Baïch khaù roäng, coù leõ vì oâng laø ngöôøi ñi nhieàu hieåu roäng neân tieáp xuùc vôùi nhieàu ngöôøi, tuy vaäy, möùc ñoä phaûn aùnh hieän thöïc trong thô Lyù Baïch khoâng baèng Ñoã Phuû, chöa ñeà caäp ñeán vaán ñeà ruoäng ñaát, cuoäc soáng ngheøo khoå cuûa noâng daân…

       Maëc duø vaäy, laø ngöôøi giaøu tình caûm, oâng raát deã xuùc ñoäng moãi khi baét gaëp nhöõng caûnh tình buoàn vui cuûa con ngöôøi. Ñoái vôùi daân ngheøo, oâng thoâng caûm vaø xoùt thöông hoï saâu saéc, maët khaùc, oâng ñaõ toû roõ noãi baát bình tröôùc caûnh aên chôi cuûa boïn vua quan, coøn daân ngheøo thì khoán khoå. Baøi OÂ theâ khuùc, oâng möôïn hình aûnh vua Ngoâ daâm ñaõng suoát ngaøy say ñaém Taây Thi boû vieäc trieàu chính ñeå cheá gieãu Ñöôøng Minh Hoaøng vaø Döông Quyù Phi:

       Trôøi chieàu treân gaùc Coâ toâ,

        Taây Thi treân ñieän vua Ngoâ say meøm.

        Maët trôøi ñaõ loù non xanh,

        Maø ñaây ca muùa raäp rình chöa thoâi.

        Ñoàng hoà nhoû nöôùc heát roài,

        Traêng thu chìm laën maët trôøi daàn cao.

        Cuoäc vui ñaõ heát ñaâu naøo…

       Coøn ñoái vôùi boïn quan laïi, oâng vaïch traàn nhöõng haønh ñoäng xaáu xa cuûa chuùng, ví duï nhö vì vua Ñöôøng meâ gaø choïi maø coù keû ñöôïc phong haøm coâng khanh vì nuoâi gaø gioûi, oâng vieát:

       Hoaïn quan laém baïc vaøng,

        Döïng cöûa nhaø ñoà soä.

        Luõ choïi gaø treân ñöôøng,

        Loïng taøn bao röïc rôõ.

        Hôi thôû thaáu caàu voàng,

        Keû qua ñöôøng run sôï.

       Ñoái vôùi chieán tranh, Lyù Baïch cuõng coù caùi nhìn pheâ phaùn, oâng thaáy chieán tranh laøm cho nhaân daân vaø quaân lính khoå cöïc, cheát choùc, oâng than thôû:

       Ñeán nay phía taây soâng Nhó Haø,

       Maùu chaûy thaây khoâ coøn chaát ñoáng.

       Roài oâng ñaët caâu hoûi:

       Xöông traéng chaát thaønh nuùi,

        Daân ñen naøo toäi gì?

       Ñaëc bieät Lyù Baïch raát thoâng caûm vôùi noãi ñau ñôùn saàu muoän vì chia ly cuûa ngöôøi phuï nö õtrong chieán tranh. Baøi Xuaân töù laø moät caûm xuùc ñaày giôùi tính chöùng toû nhaø thô thoâng caûm saâu saéc vôùi taâm traïng cuûa nhöõng ngöôøi vôï xa choàng:

Yeân thaûo nhö bích ty,                  Coû Yeân nhö sôïi tô xanh

Taàn tang ñeâ luïc chi                     Daâu Taàn xanh ngaét ruû caønh sum sueâ.

Ñöông quaân hoaøi qui nhaät.          Khi chaøng töôûng nhôù ngaøy veà,

Thò thieáp ñoaïn tröôøng thì,            Chính laø luùc thieáp taùi teâ coõi loøng.

Xuaân phong baát töông thöùc,         Gioù xuaân quen bieát chi cuøng,

Haø söï nhaäp la vi ?                      Côù sao len loûi vaøo trong maøn laø ?

       Tyù daï ngoâ ca cuõng laø moät baøi ñeïp:

       Tröôøng An traêng moät maûnh,

        Ñaäp vaûi roän muoân nhaø.

        Gioù thu thoåi khoâng ngôùt,

        Aûi Ngoïc tình bao la.

        Bao giôø deïp yeân giaëc,

        Cho chaøng khoûi xoâng pha.

       Ngöôøi phuï nöõ ôû ñaây coù choàng nôi bieân cöông, muøa thu, hoï ruû nhau ñem aùo keùp ra giaët. Ñeâm khuya, heo may veà, hoï laïi nhôù choàng da dieát, vaø keát luaän laø nguyeän voïng chung cuûa moïi ngöôøi: hoøa bình, ñoaøn tuï.

       Coøn raát nhieàu baøi theå hieän noãi coâ ñôn cuûa ngöôøi phuï nöõ xa choàng nhö OÂ daï ñeà, Tyù daï ngoâ ca 4, Ñaûo y thieân, Tröôøng can haønh, Giang haï haønh… Coù theå noùi, maëc duø khoâng chuû taâm theå hieän cuoäc soáng vaø noãi ñau khoå cuûa nhaân daân nhöng vôùi loøng khao khaùt töï do, phong caùch phoùng khoaùng khoâng chòu raøng buoäc, Lyù Baïch ñaõ coù moät loøng ñoàng tình saâu saéc vôùi noãi ñau khoå cuûa nhaân daân. Thô oâng ñaõ theå hieän ñöôïc nhöõng bi kòch trong taâm hoàn hoï, ñaëc bieät laø ngöôøi phuï nöõ trong noãi ñau ly bieät.

       Ñieàu ñaùng chuù yù laø trong thô Lyù Baïch baét gaëp nhieàu baøi moâ taû caûnh töôïng lao ñoäng raát khoeû khoaén, raát töôi vui, ñaëc bieät laø hình aûnh veà tình yeâu, veà nhöõng ngöôøi thieáu nöõ raát ñeïp.

       Caûnh töôïng lao ñoäng:

       Löûa loø saùng trôøi ñaát,

        Khoùi tím ñieåm tia vaøng.

        Chaøng haùt doøng soâng laïnh,

        Vang ñoäng döôùi ñeâm traêng.

                     (Thu phoá ca 14)

       Baùc noâng daân thu phoá,

        Baét caù giöõa loøng khe.

        Vôï ngoài döôùi khoùm truùc,

        Döû chim vaøo baãy tre.

                     (Thu phoá ca 16)

       Thô tình yeâu cuûa Lyù Baïch raát laønh maïnh chöù khoâng mang maøu saéc tình yeâu dieâm duùa, qua thô oâng, hình aûnh tình yeâu vaø nhöõng ngöôøi thieáu nöõ ñeïp nhö tieân, mang maøu saéc lyù töôûng, coù nhöõng tình caûm saâu saéc. Baøi Thaùi lieân khuùc laø moât böùc tranh ñeïp veà ngöôøi phuï nöõ trong lao ñoäng, maõi maõi coøn rung ñoäng loøng ngöôøi vì caûm thaáy moät hình töôïng ngheä thuaät hieän leân tröôùc maët ñöôïc phoái hôïp nhòp nhaøng giöõa cöû chæ, maøu saéc, aâm thanh, aùnh saùng, gioù nöôùc… Coâ gaùi nhö tieân nöõ thoaét aån thoaét hieän laøm cho ngöôøi ñoïc vaø nhöõng chaøng trai trong thô tieác ngaån ngô:

              Coù coâ con gaùi nhaø ai,

        Haùi sen chôi ôû beân ngoøi Nhöôïc gia.

                Maët hoa cöôøi caùch ñoùa hoa,

        Cuøng ai noùi noùi maën maø theâm xinh.

                Aùo quaàn maëc môùi traéng tinh,

        Naéng soi ñaùy nöôùc lung linh boùng loàng.

                Thôm tho vaït aùo gioù tung,

        Bay leân phaáp phôùi khoâng trung ngoït ngaøo.

                Naêm ba chaøng treû nhaø naøo,

        Ngöïa hoàng raëng lieãu bôø cao boùng ngöôøi.

                Ngöïa keâu laãn böôùc hoa rôi,

        Ñoaùi troâng ai ñoù ngaäm nguøi tieác thöông !

       Tình yeâu cuõng ñöôïc mieâu taû nhieàu cung baäc:

              Ngöôøi xinh cuoán böùc reøm chaâu,

        Ngoài im thaêm thaúm nhaên chau ñoâi maøy.

                Chæ tay gioït leä vôi ñaày,

        Ñoá ai bieát ñöôïc loøng naøy giaän ai.

                     (Oaùn tình)

       Coù theå noùi, ñeà taøi phaûn aùnh hieän thöïc trong thô Lyù Baïch cuõng khaù roäng, tuy oâng chöa ñi saâu vaøo mieâu taû nhöõng ngöôøi ôû taàng lôùp döôùi, phaàn lôùn môùi laø trung löu vaø quyù toäc, nhöng nhöõng noãi nieàm taâm söï thì coù theå ñaïi dieän cho quaûng ñaïi quaàn chuùng.

4.Ngheä thuaät thô ca Lyù Baïch:

1.Lyù Baïch soáng trong thôøi luaät thi nhöng raát ít laøm luaät thi, trong gaàn 3000 baøi thô cuûa oâng thì coå phong vaø tuyeät thi chieám phaàn lôùn, oâng laøm thô theo moïi theå taøi, coù baøi nhoû goïn traàm laëng, coù baøi tröôøng thieân khí theá haøo huøng… coù baøi coù caâu chæ 3 chöõ, nhöng cuõng coù khi caû 10 chöõ… phuø hôïp vôùi phong caùch laõng maïn, khoâng goø boù maø bay boång. OÂng coøn hoïc taäp daân ca vaø laøm nhieàu baøi nhaïc phuû..

2.OÂng laø nhaø thô laõng maïn tích cöïc. Ngöôøi coù aûnh höôûng lôùn nhaát ñoái vôùi Lyù Baïch laø Khuaát Nguyeân. Xuaát phaùt ñieåm cuûa thô oâng laø tình yeâu maõnh lieät ñoái vôùi queâ höông ñaát nöôùc, loøng phaãn noä tuyeät ñoái vôùi cöôøng quyeàn, khaùt voïng töï do laø caûm höùng chuû ñaïo trong thô Lyù Baïch. Töø khaùt voïng ñoù, nhaø thô ñaõ soáng caû cuoäc ñôøi mình vôùi yeâu vaø gheùt, ñoàng tình roài phaãn noä, say vaø mô, laõng maïn chính laø vì theá. Coù ñieàu ñoù laø thöù say ñaém ñöa con ngöôøi vöôn leân chöù khoâng voã veà ru nguû trong söï uûy mò. Noùi Lyù Baïch laõng maïn tích cöïc chính laø vì theá.

3.Moät thaønh coâng röïc rôõ cuûa Lyù Baïch chính laø phöông dieän saùng taïo hình töôïng. Hình töôïng cuûa oâng thöôøng vöôït leân quaù côõ bình thöôøng, nhöng khoâng phaûi laø quaùi gôõ, maø laø to lôùn, hieân ngang, khoeû maïnh, khaúng khaùi. Tröôùc tieân laø hình aûnh veà baûn thaân: to lôùn phi phaøm, sieâu vieät, oâng thöôøng töï ví mình laø con ñaïi baøng, khi laâm chung coi mình laø con ñaïi baøng gaõy caùnh:

Ñaïi baøng vuùt bay lay taùm coõi

Giöõa trôøi caùnh gaõy söùc kieät daàn

Hôi gíoù coøn chuyeån rung vaïn theá.

OÂng coøn hay ví mình laø “hoaønh haûi ngö”-con caù naèm ngang bieån. Giaác nguû cuûa oâng thì laø: Cheùn say nguû nuùi vaéng. Trôøi ñaát laøm goái chaên.

Lyù Baïch thöôøng choïn nhöõng nhaân vaät laønh maïnh, vui veû, duõng maõnh, boàng boät trong khi Ñoã Phuû laïi choïn nhöõng ngöôøi aâu saàu, khoå naõo, phieàn muoän ñeå xaây döïng hình töôïng. Hieäp só cuûa oâng laø:

Muôøi böôùc tieâu moät maïng

Nghìn daëm khoâng boùng ngöôøi.

Töø khoái löôïng, soá löôïng ñeàu ñöôïc mieâu taû vôùi caáp soá nhaân, theå hieän neùt khoa tröông ñaëc bieät:

Yeân Sôn tuyeát hoa ñaïi nhö tòch

(Hoa tuyeát ôû Yeân Sôn to nhö chieáu)

Phoùng ñaïi söï nhôù thöông cuûa ngöôøi phuï nöõ coù choàng cheát traän ôû Yeân Sôn.

Hay:

Baïch phaùt tam thieân tröôïng (Toùc traéng ba nghìn tröôïng )

        Duyeân saàu töï caù tröôøng (Loøng buoàn laïi daøi theâm)

        Ñầm ñaøo hoa saâu nghìn thöôùc.

        Nuùi Thieân thai cao moät vaïn taùm nghìn tröôïng.

        Con ñöôøng vaøo Thuïc gay go hôn caû ñöôøng leân trôøi.

       …

       4.Thô oâng coù ñaëc ñieåm töï nhieân, khoâng khuoân saùo, ngoân ngöõ khoâng caàn goït duõa, maø vaãn môùi meû, ñaày söùc soáng. OÂng chuû tröông:

       Thanh thuûy xuaát phuø dung

        Thieân nhieân khöù dieâu söùc.

        (Nöôùc trong seõ naûy hoa sen,

        Thieân nhieân laø ñeïp, chôù neân veõ vôøi)

OÂng phaûn ñoái quan nieäm tæa caâu goït chöõ, thô oâng ngoân töø trong saùng nhöng cuõng khaù tinh luyeän, söï töï nhieân cuûa oâng khoâng chæ laø deã hieåu maø coøn laø tình yù saâu xa. Oâng laø baäc thaày veà maët toâi luyeän ngoân ngöõ.

       Coù theå noùi ngheä thuaät thô Lyù Baïch ñaõ ñaït tôùi möùc lyù töôûng thaåm myõ cuûa thôøi ñaïi, ñoïc leân coù vò ngoït ngaøo töôi maùt, nhöng cuõng coù nieàm khaúng khaùi töï haøo, bay boång, gioáng nhö moät vöôøn xuaân sau traän möa raøo. Thô oâng ñöùng vöõng trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi vì ñaõ chaép caùnh cho con ngöôøi bay cao.

       5. Aûnh höôûng cuûa Lyù Baïch.

       Lyù Baïch laø moät trong hai nhaø thô lôùn nhaát ñôøi Ñöôøng, ñöôïc moïi ngöôøi yeâu meán vaø toân laø Thi tieân, Ñoã Phuû laø Thi thaùnh. Ñoã Phuû ñaõ töøng ca ngôïi Lyù Baïch:

       Buùt laïc kinh phong vuõ,

        Thi thaàn khaáp quyû thaàn.

        (Haï buùt kinh ñoäng caû gioù möa,

        Thô xong, quyû thaàn cuõng phaûi khoùc)

       Tính caùch ‘baát khuaát kyû, baát can nhaân” (khoâng khuaát mình, khoâng nònh ngöôøi) vaø “thoâi mi chieát yeâu söï quyeàn quí” (cuùi ñaàu khom löng thôø boïn quyeàn quí) cuûa oâng ñöôïc moïi ngöôøi yeâu meán, khaâm phuïc vaø hoïc theo (trong ñoù coù Loã Taán vôùi caâu thô maø Hoà Chí Minh cuõng thöôøng nhaéc: Trôïn maét coi khinh ngaøn löïc só. Cuùi ñaàu laøm ngöïa ñöùa nhi ñoàng)

       OÂng coù aûnh höôûng lôùn ñeán ñôøi sau keå caû phaàn tieâu cöïc (yeám theá höôûng laïc, du tieân, uoáng röôïu…), song maët naøy khoâng nhieàu.

       ÔÛ Vieät Nam raát nhieàu nhaø thô aûnh höôûng Lyù Baïch :Cao Baù Quaùt, Nguyeãn Coâng Tröù (tinh thaàn phaûn khaùng laïc quan), Taûn Ñaø, Vuõ Hoaøng Chöông (maët yeám theá höôûng laïc)…

      

*ÑOÃ PHUÛ(712-770). (3 tieát)

       1.Cuoäc ñôøi.

Ñoã Phuû sinh tröôûng trong thôøi ñaïi Khai Nguyeân Thieân Baûo luùc nhaø Ñöôøng ñang chuyeån töø thònh sang suy, maëc duø kinh teá chöa suy suïp haún nhöng chính trò ñen toái, tình caûnh nhaân daân ñoùi khoå, loaïn An Loäc ñaåy nhaø Ñöôøng lao nhanh xuoáng con ñöôøng suy vong. Ñoã Phuû sinh ra vaø lôùn leân trong thôøi ñaïi chuyeån ñoäng lòch söû aáy.

       Ñoã Phuû töû Töû Myõ, keùm Lyù Baïch 11 tuoåi (treû thích Lyù Baïch, trung nieân thích Ñoã Phuû, giaø thích Luïc Du), hieäu Thieáu Laêng, ngöôøi huyeän Cuûng tænh Haø Nam. OÂng xuaát thaân trong moät gia ñình doøng doõi quyù toäc quan laïi, chòu aûnh höôûng tö töôûng vaøo ñôøi cuûa Nho giaùo raát saâu ñaäm. Cho neân caû cuoäc ñôøi oâng chöa bao giôø coù yù ñònh quy aån xuaát theá. OÂng noäi laø Ñoã Thaåm Ngoân, nhaø thô thuoäc phaùi hình thöùc thôøi Sô Ñöôøng.

Ñoã Phuû luùc nhoû raát thoâng minh: “Baûy tuoåi yù chí ñaõ maïnh meõ, môû mieäng ngaâm vònh phöôïng hoaøng, chín tuoåi thuoäïc saùch kinh ñieån, ñaõ saùng taùc moät phong caùch rieâng” (Traùng du) hoaëc “Nhôù thuôû möôøi boán möôøi laêm tuoåi, baét ñaàu lui tôùi choán vaên chöông”. Thôøi kyø sung söôùng nhaát ñôøi oâng laø töø naêm 20 tuoåi, oâng baét ñaàu ñi vieãn du suoát caû vuøng Ngoâ Vieät Teà. Naêm 32 tuoåi gaëp nhaø thô Lyù Baïch ôû Laïc Döông, keát thaønh tình baïn ñeïp ñeõ saâu saéc. Sau ñoù oâng töø bieät Lyù Baïch ñeán Tröôøng An, kinh ñoâ nhaø Ñöôøng, baét ñaàu cuoäc ñôøi cô cöïc “saùng goõ cöûa nhaø giaøu, chieàu voù ngöïa laàn ñi”. Thôøi kyø naøy oâng luoân vaát vaû vì con ñöôøng tieán thaân, hai laàn thi khoâng ñoã, möôøi naêm chòu cöïc khoå, naêm 751, vua Huyeàn Toâng toå chöùc ba cuoäc leã lôùn, oâng laøm ba baøi Ñaïi leã phuù daâng vua, vua ghi teân vaøo taäp giaùm vieän chôø boå nhieäm, ñeán naêm 40 tuoåi môùi ñöôïc boå nhieäm moät chöùc quan nhoû, oâng sung söôùng trôû veà Phuïng Tieân thaêm laïi vôï con, khi veà tôùi nhaø thì caûnh thöông taâm ñaõ dieãn ra:

       Vaøo cöûa nghe khoùc than lieàn hoûi,

        Con nhoû vöøa cheát ñoùi hoâm qua,

        Khoûi sao ñau khoå loøng ta,

        Xoùm laøng hoï cuõng xoùt xa ngheïn ngaøo.

              (Töï kinh phoù Phuïng Tieân huyeän vònh hoaøi nguõ baùch töï)

       Cuoäc soáng ôû Tröôøng An ñaõ taùc ñoâïng lôùn ñeán tình caûm tö töôûng vaø giuùp oâng ñi vaøo con ñöôøng saùng taùc hieän thöïc. Loaïn An Söû noå ra, oâng ñöa vôï con ñi laùnh naïn, treân ñöôøng ñi bò giaëc baét giaûi veà Tröôøng An, bò giam moät naêm, oâng tìm caùch troán khoûi tay giaëc, ñi veà phía Taây tìm trieàu ñình. Ñöôøng Tuùc Toâng cho oâng laøm Taû thaäp di (giaùm quan), sau ñoù Tröôøøng An ñöôïc khoâi phuïc, oâng ra vaøo kinh giuùp vua, sau ñoù bò vua noåi giaän ñaøy ñi Hoa Chaâ, ñeán naêm 759 oâng töø quan veà nhaø, toång coäng laøm quan chöa ñaày 3 naêm.

       OÂng mang gia ñình tôùi Töù Xuyeân, laøm moät ngoâi nhaø tranh, sau ngoâi nhaø naøy cuõng bò gioù toác ñoå, oâng laïi mang gia ñình phieâu baït tôùi Quyø Chaâu, roài treân moät chieác thuyeàn raùch naùt oâng löu laïc quanh quaån Ñoäng Ñình hoà 2 naêm, naêm 770 vì ñoùi reùt beänh taät, oâng taét thôû chaám döùt cuoäc ñôøi phieâu baït. Cuoäc ñôøi Ñoã Phuû chaám döùt trong taán bi kòch nhö vaäy.

       Veà cuoäc ñôøi oâng coù theå ruùt ra maáy nhaän xeùt nhö sau:

       -Xuaát thaân trong moät gia ñình nho hoïc, oâm aáp lyù töôûng “tu thaân, teà gia, trò quoác, bình thieân haï”, oâng muoán tieán thaân baèng con ñöôøng khoa cöû, laøm quan ñeå giuùp nöôùc:

       Chí quaân Nghieâu Thuaán thöôïng

        Taùi söû phong tuïc thuaàn

        (Muoán ñöôïc giuùp vua vöôït Nghieâu Thuaán

        Phong tuïc laïi thuaàn muoân daân theo)

       -Nhöng trieàu ñình thoái naùt laøm oâng thaát voïng, oâng chæ laøm quan chöa ñaày 3 naêm, cuoái cuøng phaûi töø quan, soáng nhö nhöõng ngöôøi daân cuøng khoå nhaát, coù luùc phaûi xin aên. Noãi ñau cuûa oâng do ñoù cuõng laø noãi ñau chung cuûa ngöôøi daân tha phöông, loaïn laïc, maát maùt vì chieán tranh.

       -Thieân taøi thô cuûa oâng hình thaønh chaäm, thaønh töïu chuû yeáu ôû sau loaïn An Söû. Ñieàu ñoù chöùng toû taùc duïng voâ cuøng quan troïng cuûa thöïc teá ñôøi soáng ñoái vôùi thô oâng, coù theå noùi maùu vaø nöôùc maét cuûa nhaân daân ñaõ vun töôùi vöôøn thô Ñoã Phuû.

       2. Noäi dung chuû yeáu cuûa thô Ñoã Phuû.

       Thôøi ñaïi Trung Ñöôøng laø thôøi ñaïi maø thi ca coù quan heä chaët cheõ vôùi thôøi söï chính trò. Khaùc vôùi Lyù Baïch, hoï ñeàu laø hai thi nhaân cuøng traûi qua giai ñoaïn toaøn thònh cuûa vöông trieàu nhaø Ñöôøng, ñi vaøo cuoäc noåi loaïn An Söû nhö nhau nhöng thaùi ñoä saùng taùc laïi coù choã khaùc nhau raát cô baûn. Phong caùch thô Ñoã Phuû ñöôïc hình thaønh trong moät hoaøn caûnh suy suïp, khaép moïi nôi ñaâu ñaâu cuõng nghe tieáng keâu than trong khoå naïn, do ñoù khuynh höôùng traøn ngaäp töï tin, giaøu maøu saéc laõng maïn trong thô Lyù Baïch ñeán Ñoã Phuû ñaõ hoaøn toaøn chaám döùt. Treân con ñöôøng löõ thöù phieâu linh, Ñoã Phuû ñaõ mang naëng moät maëc caûm veà traùch nhieäm ñoái vôùi quoác gia vaø vaän meänh daân toäc. OÂng ñaõ mieâu taû moät caùch trung thöïc dieän muïc cuûa thôøi ñaïi vaø noãi bi ai trong noäi taâm cuûa mình. Khuynh höôùng saùng taùc hieän thöïc, thaâm nhaäp vaøo xaõ hoäi, quan taâm ñeán chính trò vaø söï ñau khoå cuûa nhaân daân ñaõ ñaùnh daáu moät böôùc ngoaëc trong phong caùch vaø noäi dung cuûa Ñöôøng thi, taïo aûnh höôûng saâu saéc cho ñôøi sau.

       1400 baøi thô cuûa Ñoã Phuû laø moät baûn bi ca thôøi loaïn ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi: toâ thueá, cuoäc soáng khoå cöïc cuûa nhaân daân, söï xa hoa daâm daät cuûa phong kieán, chieán tranh phi nghóa…taäp trung nhöõng noäi dung chính sau:

       -Cuoäc soáng xa hoa phung phí cuûa giai caáp thoáng trò beân caïnh cuoäc soáng khoå cöïc cuûa nhaân daân.

       -Mieâu taû chaân thöïc caùc cuoâïc chieán tranh phi nghóa.

       -Dieãn taû taám loøng vì nöôùc vì daân.

       1.Cuoäc soáng xa hoa phung phí cuûa boïn thoáng trò ñoái laäp vôùi söï ñoùi ngheøo cuûa nhaân daân lao ñoäng.

       Trong thô Lyù Baïch cuõng coù noäi dung naøy nhöng keùm saâu saéc vaø hieän thöïc hôn Ñoã Phuû.

Tieâu bieåu laø baøi Leä nhaân haønh, Phoù Phuïng Tieân.

Leä nhaân haønh laø moät baøi thô chaâm bieám noåi tieáng. Taùc giaû ñaõ chaâm bieám cuoäc soáng xa hoa phung phí cuûa caùc baø quyù toäc. Ngaøy xuaân aên maëc thaät ñeïp, toå chöùc yeán tieäc linh ñình beân bôø soâng, thöùc aên do nhaø vua sai ngöôøi böng ñeán, keøn saùo ñoäng quyû thaàn…

Phoù Phuïng Tieân laø baøi thô daøi 100 caâu, 500 chöõ, coù maáy caâu noåi tieáng:

Chu moân töûu nhuïc xuù (Cöûa son röôïu thòt ñeå oâi

Loä höõu ñoáng töû coát     Daân ngheøo cheát reùt xöông phôi ngoaøi ñöôøng

Vinh khoâ chæ xích dò    Caùch taác gang maø nhö trôøi vöïc

Truø tröôùng nan taùi thuaät     Noùi bao nhieâu cô cöïc baáy nhieâu)

Phoù Phuïng Tieân laø baøi thô ñaùnh daáu böôùc ngoaëc trong tö töôûng Ñoã Phuû, tinh thaàn laïc quan haøo phoùng khoâng coøn nöõa thay vaøo ñoù laø taác loøng öu aùi tröôùc nhöõng baát coâng ngang traùi trong xaõ hoäi. Baøi naøy ñöôïc laøm ñuùng vaøo naêm loaïn An Söû noå ra.

OÂng coøn coù nhöõng caâu pheâ phaùn nhö :

Phuù gia töûu nhuïc xuù           (Nhaø giaøu ngaáy röôïu thòt

Chieán ñòa haøi coát baïch        Chieán tröôøng phôi xöông traéng)

Hay:

Cao muõ ñaït quan yeám töûu nhuïc

(Boïn quan muõ cao aùo daøi chaùn ngaáy röôïu thòt)

hoaëc:

Quoác maõ kieät tuùc ñaäu   (Ngöïa nhaø vua aên heát thoùc ñaäu

Quan keâ thaâu ñaïo löông      Gaø nhaø quan ñoøi luùa keâ hoaøi)

Trong khi tính caûnh daân ngheøo thì:

Naèm oâm buïng ñoùi suoát möôøi ngaøy

Aùo toài maø vaãn traêm maûnh chòt.

Phaàn quan troïng nhaát maø Ñoã Phuû mieâu taû, laø qua thaùi ñoä pheâ phaùn vua quan xa hoa, oâng nhìn thaáy ñöôïc caûnh töôïng ñoái laäp, ñoù laø cuoäc soáng khoå cöïc cuûa nhaân daân, do ñòa vò thaáp keùm, do chieán tranh, do boùc loät thueá khoùa naëng neà… tröôùc oâng chöa ai moâ taû ngöôøi noâng daân tieâu bieåu nhö theá caû. Lyù Baïch cuõng moâ taû ngöôøi lính chieán, vôï lính, cung nöõ… nhöng chöa ñaët hoï vaøo trong söï maâu thuaãn gay gaét cuûa xaõ hoäi, Lyù Baïch cuõng chöa neâu vaán ñeà toâ thueá (vieäc so saùnh hai nhaø thô lôùn khoâng phaûi ñeå keát luaän Lyù Baïch hay Ñoã Phuû, ai hôn ai maø ñeå thaáy dieän phaûn aùnh, maët maïnh cuûa moãi ngöôøi moãi khaùc laøm phong phuù theâm cho di saûn vaên hoïc ).

Ñoã Phuû ñaõ khaùi quaùt hoùa tình traïng toâ thueá baèng hình töôïng sinh ñoäng qua baøi Khaùch toøng raát hay:

Khaùch töø beå Nam tôùi                   (Khaùch toøng Nam minh lai

Cho ta vieân ngoïc trai                   Di ngaõ tuyeàn khaùch chaâu

Trong ngoïc coù veát chöõ,                 Chaâu trung höõu aån töï

Ñoïc maõi khoâng thaønh lôøi.            Duïc bieän baát thaønh thö

Caát giaáu trong hoøm kín               Giam chi khíp tö cöûu

Chôø khi nhaø nöôùc ñoøi                  Dó só coâng gia tu

Môû xem hoùa ra maùu                    Khai thi hoùa vi huyeát

Trôøi ôi thueá khoùa ôi.                    Ai kim tröng lieãm voâ!)                 

Baøi thô mang tính chaát töôïng tröng, trình ñoä khaùi quaùt cuûa nhaø thô thaät kyø dieäu, noù laø söï coâ ñuùc nhöõng noãi ñau ñôøi. Vieân ngoïc trai laø do moà hoâi vaø maùu cuûa ngöôøi lao ñoäng taïo thaønh, khi ñem ñoùng thueá noù laïi loä heát baûn chaát cuûa toâ thueá laø maùu. Nhaø thô ñaõ gaïn laáy caùi saâu saéc nhaát, coát tuûy nhaát, baøi thô khoâng daøi maø coâ ñoïng ñeán möùc kinh ngöôøi.

Ñoã Phuû lo chung noãi lo cuûa ngöôøi noâng daân, maát muøa, haïn haùn, möa ngaäp… baøi Thu vuõ thaùn coù nhöõng caâu caûm ñoäng:

…Ngöôøi laøm uoäng voø ñaàu keâu khoå,

Moäng moïc daøi boâng luùa ñen sì.

Aùo chaên ñoåi laáy gaïo veà,

Ñoåi cho laø quyù keå gì thieät hôn.

Thô Ñoã Phuû khoâng coù nhöõng coâ thieáu nöõ haùi sen ñeïp nhö tranh cuûa Lyù Baïch, theá giôùi phuï nöõ trong thô oâng laø nhöõng baø giaø khoâng chaùo khoâng côm phaûi aên troäm taùo (Höïu trình Ngoâ lang), laø nhöõng coâ gaùi môùi cöôùi chieàu hoâm sôùm mai phaûi tieãn choàng ra traän, laø nhöõng coâ gaùi chaët cuûi, nhöõng baø meï daãn con ñi treân ñöôøng Baønh Nha loaïn laïc… Ñoã Phuû ñaõ veõ leân chaân thöïc hình aûnh ngöôøi phuï nöõ lao ñoäng.

2. Mieâu taû chaân thöïc chieán tranh phi nghóa.

Thô noùi veà chieán tranh cuûa oâng coù nhöõng phaùt hieän môùi meû. Tröôùc Ñoã Phuû cuõng coù nhöõng nhaø thô bieân taùi mieâu taû chieán tranh, cuøng thôøi ñaïi cuõng coù nhö Tröông Keá trong baøi Xöông moân töùc söï:

Nhaø noâng bò baét xuoáng thuyeàn binh

Ruoäng ñaát bao la coû möôït xanh

Leân gaùc Ngoâ moân nhìn khaép quaän,

Lô thô khoùi môùi tieát thanh minh

Taû ngöôøi noâng daân bò baét lính maø thaùi ñoä quaù döûng döng thôø ô. Taùc giaû chæ möôïn caûnh baét lính ñeå noùi veà caûm quan caù nhaân trong tieát thanh minh, ñeà caäp con ngöôøi bò baét lính nhö vaäy quaû coù chuùt phuõ phaøng. Cuøng traûi qua chieán tranh An Söû, nhöng Lyù Baïch laïi haàu nhö thôø ô vôùi hieän thöïc to lôùn naøy. Chieán tranh trong xaõ hoäi phong kieán laø bieåu hieän cuûa maâu thuaãn giai caáp cao ñoä, nhöng nhieàu nhaø thô vì haïn cheá giai caáp neân khoâng theå neâu leân ñöôïc baûn chaát cuûa vaán ñeà. Ñoã Phuû cuõng ñöùng treân laäp tröôøng phong kieán, cuõng coù nhöõng ñoaïn ca ngôïi nhaø nöôùc, ñoäng vieân quaàn chuùng tham gia chieán tranh, theá nhöng vì tieáp xuùc vôùi cuoäc chieán tranh, quan taâm ñeán thôøi cuoäc vaø vaän meänh nhaân daân neân oâng ñaõ boäc loä söï chaùn gheùt vaø pheâ phaùn chieán tranh ->theå hieän maâu thuaãn trong tö töôûng cuûa oâng.

OÂng pheâ phaùn chieán tranh khai bieân:

Maùu ñoïng thaønh soâng ngoaøi cöûa aûi

Vua coøn chöa boû vieäc khai thoâng

Baøi Binh xa haønh laø böùc tranh bi thaûm veà noãi khoå cuûa ngöôøi daân trong chieán tranh:

Xa laân laân

Maõ tieâu tieâu,

Haønh nhaân cung tieãn caùc taïi yeâu.

Gia nöông theâ töû taåu töông toáng

Traàn ai baát kieán Haøm Döông kieàu

Khieân y ñoán tuùc lan ñaïo khoùc,

Khoùc thanh tröïc thöôïng ö vaân tieâu.

Bieân ñình löu huyeát thaønh haûi thuûy

Voõ hoaøng khai bieân yù vò dó!

Quaân baát vaên,

Haùn gia Sôn Ñoâng nhò baùch chaâu,

Thieân thoân vaïn laïc sinh kinh khôûi

Tuaán höõu kieän phuï baõ söï leâ,

Hoaø sinh luõng maãu voâ ñoâng taây.

Quaân baát kieán Thanh Haûi ñaàu,

Coå lai baïch coát voâ nhaân thu.

Taân quyû phieàn oan cöïu quyû khoùc

Thieân aâm vuõ thaáp thanh thu thu!

(Xe raàm raàm

Ngöïa hí vang

Ngöôøi ñi cung teân ñeo beân löng

Cha meï, vôï con chaïy theo tieãn,

Buïi  muø chaúng thaáy caàu Haøm Döông

Níu aùo daäm chaân chaän ñöôøng khoùc,

Tieáng khoùc xoâng leân thaúng chín taàng.

Ngoaøi bieân cöông maùu chaûy thaønh bieån ñoû

Môû coõi nhaø vua yù chöa boû.

Haù chaúng nghe nhaø Haùn,

Sôn Ñoâng hai traêm chaâu,

Ngaøn thoân muoân xoùm uøn gai coû

Duø coù ñaøn baø khoûe cuoác caøy,

Luùa moïc traøn lan khaép boán beà.

Haù chaúng thaáy mieàn Thanh Haûi kia sao ?

Xöa nay xöông traéng ai nhaët ñaâu !

Ma môùi keâu oan, ma cuõ khoùc,

Trôøi aâm möa thaám, tieáng hu hu !)

Baøi thô nhìn thaúng vaøo hieän thöïc moät caùch nghieâm tuùc vaø coù tinh thaàn pheâ phaùn raâùt roõ.

Ñoái vôùi cuoäc chieán An Söû, oâng coù hai nhoùm thô noåi tieáng: ba baøi Tam laïi (Taân an laïi, Ñoàng quan laïi vaø Thaïch haøo laïi) vaø ba baøi Tam bieät (Taân hoân bieät, Thuøy laõo bieät vaø Voâ gia bieät). Laïi laø chuû ñeà chung cuûa 3 baøi ñaàu, moâ taû haønh ñoäng baïo ngöôïc cuûa boïn laïi trong khi thöïc hieän chính saùch binh dòch. Thaïch haøo laïi keå veà taán bi kòch ôû thoân Thaïch Haøo, coù caûnh oâng laõo vöôït töôøng troán, tieáng thôû than cuûa baø giaø:

Ba con ñi lính thuù,

Moät thaèng môùi nhaén veà.

Hai thaèng kia cheát traän,

Ñöùa cheát ñaõ ñaønh phaän.

Ñöùa coøn ñaõ chaéc sao ?

Trong nhaø coøn ai ñaâu?

Coøn thaèng chaùu hoâi söõa,

Vaø meï noù goùa buïa.

Quaàn aùo raùch taû tôi,

Khoâng tieän ra khoûi cöûa…

Caâu chuyeän thöông taâm nhö vaäy nhöng cuoái cuøng baø giaø vaãn phaûi gaït nöôùc maét ra ñi theo tieáng goïi lyù trí cuûa nhaø thô. Thöïc laø maâu thuaãn, vöøa ñoàng tình vôùi caûnh ngoä cuûa baø, vöøa buoäïc baø ñi, roõ raøng trong theá giôùi quan cuûa nhaø thô coù maâu thuaãn, vöøa phaûn ñoái chính saùch duïng binh muø quaùng, vöøa uûng hoä chieán tranh choáng An Söû. Taân An laïi  laø caûnh baét lính tuoåi trung nam:

Thieáu nieân quaù beù nhoû,

Laøm sao giöõ ñöôïc thaønh ?

Trai beùo coù meï ñöa,

Trai gaày ñi moät mình.

Nöôùc baïc chieàu veà ñoâng,

Nuùi xanh coøn tieáng khoùc…

Ñoàng quan laïi laø söï taøn baïo maø ngu doát cuûa boïn quan laïi trong quaân, baét lính ñaøo haøo ñaép luõy gian nan nhöng roài chuoác laáy thaát baïi.

Tam bieät goàm ba baøi chuû ñeà ly bieät, Ñoã Phuû choïn ba caûnh bieät ly tieâu bieåu trong chieán tranh vaø noù trôû thaønh baát huû trong thô ca coå ñieån Trung Quoác. Taân hoân bieät mieâu taû caûnh ly bieät cuûa moät ñoâi vôï choàng môùi cöôùi, hoaøn caûnh ñaëc bieät neân mang tính chaát ngaäm nguøi chua xoùt:

Cöôùi chieàu hoâm vaéng sôùm mai

Duyeân ñaâu laät ñaät cho ngöôøi dôû dang.

Theá nhöng taùc giaû ñaõ khoâng ngaïi ngaàn ñaët nhöõng lôøi khuyeân göôïng gaïo vaøo mieäng ngöôøi chinh phuï:

Khuyeân chaøng gaùc moái tình duyeân

Vieäc quaân ñaõ gaùnh phaûi neân chuyeân caàn.

Thuyø laõo bieät laø caûnh thöông taâm khaùc. OÂng laõo giaø ñaàu baïc raêng long, con chaùu ñeàu cheát traän laïi phaûi neùm gaäy ñaàu quaân ñeå vôï giaø khoùc loùc thaûm thieát nhöng oâng laõo laïi döûng döng, thöïc laø traùi ngöôïc:

Vôï giaø khoùc laên beân ñöôøng caùi

Quaàn aùo manh daàu daõi chieàu ñoâng

Bieát giôø ñaây töø bieät

Coøn thöông nhau laïnh luøng

Chaéc ñi khoâng veà nöõa !

Naøi !aên baùt nöõa oâng !

Ngöôøi ra ñi raát döùt khoaùt nhöng khung caûnh chung hoâm tieãn bieät laø theâ thaûm vaø teâ taùi. Neáu nhö Taân hoân bieät laø döùt moät toå aám, moät haïnh phuùc treû trung ra ñi, Thuøy laõo bieät laø döùt boû tuùp leàu tranh vaø ngöôøi vôï giaø, moät traùi tim ñaõ khoâ caèn vì quaù ñau khoå ñeå ra ñi thì Voâ gia bieät laø söï chia ly coøn ñaëc bieät hôn, söï ra ñi cuûa keû khoâng nhaø. Moät anh lính laïc nguõ veà queâ höông, nhaø cöûa tan hoang, cha meï cheát heát, quan chaâu laïi phaùt hieän vaø baét ñi, giôø phuùt ly bieät chaúng coøn ai, anh ta khoùc goïi hoàn meï:

Sinh ra voâ duïng ñöùa con trai,

Ñau khoå suoát ñôøi meï laãn con.

Soáng ñeå khoâng nhaø maø tieãn bieät,

Daân ngheøo ñau khoå laém trôøi ôi !

Qua hai nhoùm thô treân ta coù theå thaáy taùc giaû tuy baûo veä cheá ñoä nhaø Ñöôøng, khuyeán khích moïi ngöôøi tham gia khaùng chieán. Song, hieän thöïc khaùch quan maø oâng moâ taû laïi raát chaân thöïc ñaõ ñi saâu vaøo soá phaän con ngöôøi trong chieán tranh. Saùu baøi thô ñaõ phaûn aùnh maâu thuaãn giöõa tö töôûng trung quaân aùi quoác vaø tö töôûng thöông daân cuûa Ñoã Phuû. Noù phaûn aùnh moät thöïc teá khaùch quan. Loaïn An Söû mang tính chaát moät cuoäc chieán tranh cuûa ngoaïi toäc choáng Trung Quoác, trieàu ñình deïp loaïn laø söï töï veä chính nghóa, Ñoã Phuû khoâng theå khoâng uûng hoä. Maët khaùc, loaïn An Söû buøng noå treân cô sôû söï thoái naùt cuûa nhaø Ñöôøøng, vaø trieàu ñình ñaõ thi haønh nhöõng chính saùch baét lính heát söùc thoâ baïo, Ñoã Phuû khoâng theå khoâng phaûn ñoái vì thöông daân. Maâu thuaãn naøy chuùng ta coù theå hieåu vaø thoâng caûm.

3.Taác loøng vì nöôùc vì daân.

       Ñoã Phuû laø nhaø thô chính trò vó ñaïi nhaát trong lòch söû vaên hoïc Trung Quoác. Quan taâm ñeán thôøi söï, ñeán vaän meänh nhaân daân döôøng nhö laø moät yeâu caàu töï giaùc cuûa nhaø thô. OÂng laø ngöôøi luoân lo laéng cho vaän nöôùc, oâng ñau khoå ñeán baïc ñaàu tröôùc caûnh non soâng bò giaëc daøy xeùo. Coù chieán tranh laø thô oâng buoàn thöông aûm ñaïm, con nhaïn cuõng laïc ñaøn, ngoïn coû raàu raàu, aùnh traêng trôû neân vaøng uùa vôùi nhöõng ngöôøi daét díu boàng beá nhau ñi, ngoïn gioù cuõng khoâng coøn maùt laønh, caû ñaát nöôùc ñaém chìm trong khoùi löûa, baàu trôøi cuõng ñöôïm maøu teâ taùi. Caùi toâi cuûa oâng ñaêm chieâu tröôùc thöïc teá ñau thöông aáy, coù theå noùi, noãi buoàn caù nhaân oâng ñaõ gaén vôùi noãi buoàn chung cuûa caû daân toäc.

Nghe tin quaân Ñöôøng ñaïi baïi ôû Traàn Ñaøo, Thanh Baûn, oâng laøm hai baøi thô Thöông Traàn Ñaøo, Thöông Thanh Baûn noåi tieáng truy ñieäu nhöõng chieán só ñaõ hy sinh. OÂng troán Tröôøng An veà vôùi trieàu ñình gieát giaëc. Khi nghe tin Tröôøng An rôi vaøo tay giaëc oâng ngaäm nguøi ñau xoùt:

Nghe noùi Tröôøng An töïa theá côø,

Traêm naêm theá söï xoùt xa chöa.

Laâu ñaøi neáp cuõ ngöôøi troâng môùi ,

Aùo muõ trieàu nay kieåu khaùc xöa.

Canh Baéc aûi quan reàn troáng gioùng,

Deïp Taây xe ngöïa roän tin ñöa.

Caù roàng tòch mòch soâng thu laïnh,

Nöôùc cuõ bình an chaïnh moái tô.

Noãi ñau khoå ñoù chính laø noãi ñau cuûa ngöôøi daân luoân nghó ñeán nöôùc. Vì theá khi nghe tin Haø Nam Haø Baéc ñöôïc giaûi phoùng, oâng möøng nhö phaùt ñieân. Coù theå noùi nhòp ñaäp cuûa traùi tim nhaø thô gaén chaët vôùi moãi böôùc thaêng traàm cuûa ñaát nöôùc. Tö töôûng yeâu nöôùc cuûa oâng gaén chaët vôùi nhaân daân, oâng yeâu caùi nöôùc cuûa ñaïi ña soá nhaân daân chöù khoâng phaûi vì lôïi ích cuûa trieàu ñình. OÂng theå hieän loøng thöông daân, ñoàng tình saâu saéc vôùi nhaân daân. Ngay caû khi tuùp leàu cuûa mình bò saäp, oâng coøn mô öôùc:

Öôùc gì nhaø roäng ñöôïc ngaøn gian

Che cho keû ngheøo trong thieân haï ñeàu haân hoan.

Trong Höïu trình Ngoâ lang, oâng keå veà moät baø giaø ngheøo khoå sang haùi troäm taùo nhaø mình, khoâng nhöõng thoâng caûm, oâng coøn vieát thö noùi oâng Ngoâ ñöøng laøm raày raø baø laõo:

Moät baø giaø khoâng con, khoâng gaïo

…Ví chaúng khoán cuøng ñaâu ñeán theá

Chæ vì ngheøo ñoùi phaûi phieàn ta

Coù theå noùi tö töôûng thöông daân yeâu nöôùc cuûa Ñoã Phuû laø ñænh cao cuûa tö töôûng thôøi ñaïi. Bôûi vì nhaø nho noùi chung thöôøng coù tö töôûng coi khinh nhaân daân lao ñoäng hoaëc coù noùi ñeán thì cuõng chæ  xem nhö “laïc thuù nhaø noâng”. Ñoã Phuû thì gaàn guõi thaân thieát vì baûn thaân oâng cuõng coù luùc traûi qua gian khoå nhö theá. Tö töôûng cuûa oâng vöôït qua caùc nhaø nho ñöông thôøi .

3.Ngheä thuaät.

Moät nhaø thô vó ñaïi taát nhieân veà noäi dung tö töôûng phaûi tieán boä, nhöng laïi phaûi coù hình thöùc bieåu hieän taøi tình. Ngöôøi ta thöôøng noùi vaên chöông Lyù Ñoã ngöôøi ñôøi khoù saùnh kòp, nhöng hai nhaø thô cuøng thôøi aáy tieâu bieåu cho hai ñænh cao cuûa thô ca coå ñieån Trung Quoác: Lyù Baïch tieâu bieåu cho traøo löu laõng maïn tích cöïc, coøn Ñoã Phuû laø ñænh nuùi cuûa thô ca hieän thöïc. Thô Lyù Baïch tuoân traøo töï nhieân laïi phieâu daät khoâng ai moâ phoûng theo ñöôïc, thì traùi laïi thô Ñoã Phuû coù theå laøm maãu möïc cho ngöôøi khaùc, ñöôïc trui luyeän, naén noùt kyõ caøng. Ñöùng treân ñieåm naøy maø xeùt, thì Ñoã Phuû ñoái vôùi haäu theá coù aûnh höôûng lôùn hôn Lyù Baïch.

Xeùt ñaëc ñieåm ngheä thuaät thô Ñoã Phuû coù theå chuù yù ôû nhöõng ñieåm sau:

1.Theå loaïi:Thaønh töïu ñaëc bieät cuûa Ñoã Phuû laø ôû nhöõng baøi thô mang tính töï thuaät theo theå nguõ ngoân coå thi nhö Phoù Phuïng Tieân (500 chöõ), Baéc Chinh (700 chöõ) laø nhöõng baøi khaù daøi, toång hôïp caùc theå taû caûnh, keå chuyeän, tröõ tình, nghò luaän, noäi dung dieãn ñaït nhieàu vaán ñeà. Thi ca ñôøi Toáng sau naøy coù khuynh höôùng “laáy vaên laøm thô” chaéc chaén ñaõ chòu aûnh höôûng loaïi taùc phaåm naøy cuûa Ñoã Phuû.

Nhöõng baøi khaùc theo theå nhaïc phuû daân ca nhö Binh xa haønh, Tam laïi, Tam bieät coù theå giuùp phaûn aùnh hieän thöïc raát ñaäm ñaø, söï saùng taïo naøy laø böôùc daãn ñeán phong traøo “taân nhaïc phuû” do Nguyeân Thaän, Baïch Cö Dò chuû tröông thôøi Trung Ñöôøng.

2.Ñeà taøi:Lyù Baïch thöôøng choïn ñeà taøi trong lòch söû, truyeàn thuyeát, thaàn thoaïi, coøn Ñoã Phuû choïn ñeà taøi moät thôøi ñaïi. Taát caû moïi ñeà taøi Ñoã Phuû choïn chung quy chæ ñeå moâ taû nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi. Ví duï thieân nhieân trong thô oâng khoâng coù tính chaát bay boång nhö trong thô Lyù Baïch. Thieân nhieân meânh moâng baùt ngaùt laø ñeå laøm noåi baät nhöõng con ngöôøi aâm thaàm chòu ñöïng bao noãi khoå ñau. Caûnh thieân nhieân ñaõ bò hieän thöïc laøm cho u aùm vaø ñöôïm buoàn, ñaày raãy nhöõng aâm thanh khoùi löûa loaïn ly vaø daáu chaân cuûa ngöôøi löu vong, thieân nhieân aáy hình nhö coù caùi gì bò giaøy voø, trôøi ñaát khoâng coøn thanh bình ñeïp ñeõ:

Trôøi thu troâng tít khoân cuøng,

Boùng daâm lôùp lôùp maây loàng coõi khôi !

Laëng troâng döôùi nöôùc treân trôøi,

Thaønh hoang laáp loù nöûa vuøi trong söông.

Gioù lay ruïng heát laù vaøng,

Non taây thaêm thaúm ngaäm göông aùc taø.

Muoän veà chim haïc bay xa,

Töøng ñaøn chim quaï ñaäu ñaø chín caây.

Vôùi Lyù Baïch, thieân nhieân nhö vuùt leân nhöõng tieáng tuyeät vôøi, nuùi soâng huøng vó choïc thuûng trôøi xanh, coøn Ñoã Phuû, thieân nhieân ñeïp ñeõ nhuoám maøu aûm ñaïm cuûa chieán tranh. Traêng trong thô Ñoã Phuû cuõng khaùc thô Lyù Baïch. Traêng cuûa lyù Baïch saùng ñeïp vaø chan chöùa caû cuoäc soáng con ngöôøi. Coøn ñoái vôùi Ñoã Phuû, traêng vaøng buoàn röôøi röôïi chieáu leân bao caûnh vaät tieâu ñieàu, traêng chieáu ñeán ñaâu, cuoäc soáng nhuoám maøu bi thaûm:

Traêng lieàm laën ñaõ laâu roài

Goà gheà lôûm chôûm ñöôøng thôøi khoù ñi.

Coù khi nhìn traêng nhôù baïn:

Oâm ñaøn teû ngaét traêng soi,

Bao giôø thu göûi ngang trôøi thaêm nhau.

                     (Taëng Lyù Baïch)

3.Hình töôïng: Neáu nhö Lyù Baïch coù nhöõng hình töôïng to ñeïp, bay boång, ngang taøng, vöôït quaù côõ quaù côõ bình thöôøng baèng buùt phaùp khoa tröông thì tính chaát noåi baät trong thô Ñoã Phuû laø tính chaân thaät. Thô oâng khoâng  coù nhöõng nhaân vaät veùn maây cöôøi khoaùi traù cuøng tieân nöõ nhaûy muùa nhö trong thô Lyù Baïch. Hình töôïng trong thô Ñoã Phuû mang tính chaát traàm uaát ñoán toûa (uû doät naëng neà, ngöøng ngaét bieán ñoåi) traàm uaát theå hieän ôû söï to lôùn thoaùng roäng ôû söï vaät vaø söï thaâm traàm theâ löông ôû tình caûm, coøn ñoán toûa laø söï khuùc chieát coù söùc maïnh cuûa ngoân ngöõ vaø vaàn luaät chöù khoâng phaûi löu loaùt troâi chaûy hoaëc nheï nhaøng tuyø thích. Nguyeân nhaân hình thaønh ñaëc ñieåm naøy laø do thô Ñoã Phuû dieãn ñaït tình caûm raát maõnh lieät nhöng laïi bò söï öùc cheá cuûa lyù trí. Tö duy cuûa nhaø thô raát phöùc taïp neân oâng phaûi tìm phöông phaùp dieãn ñaït thích hôïp, laøm cho tình caûm trong thô oâng vöøa coù söùc maïnh laïi vöøa bò khoáng cheá.:

       Ñeâm khuya qua chieán tröôøng,

        Traêng laïnh chieáu xöông traéng.

        Thaây phôi traøn ñeâm toái,

        Saùng doïi löûa canh phoøng.

       Lyù Baïch cuõng coù caùi traàm uaát ñoù nhöng laø caùi u uaát cuûa con ngöôøi phoùng tuùng, cho neân thô Lyù Baïch laø söï buøng noå caùi toâi, söï thaùc loaïn cuûa moät tö töôûng bò ñeø neùn, Lyù khoâng coù söï chòu ñöïng thaâm traàm cuûa Ñoã. Ngöôøi ta noùi: Baïch Cö Dò saéc, Lyù Baïch cao, Ñoã Phuû saâu.

       OÂng thöôøng döïng ñöôïc nhöõng hình töôïng, hoaøn caûnh ñieån hình, ví duï caùc baøi Tam laïi Tam bieät laø nhöõng hoaøn caûnh baét lính vaø bieät ly ñieån hình. Ñoã Phuû haàu nhö chæ taû caûnh bieät ly, nhöng cuõng coù moät cuoäc gaëp gôõ cöôøi ra nöôùc maét:

              Vôï con quaù laï nhìn ta,

        Kinh hoaøng ngô ngaùc leä sa ñaàm ñìa

                Noåi chìm trong buoåi loaïn ly,

        Ngaãu nhieân soáng soùt maø veà ñoù thoâi.

                Xoùm gieàng ñöùng chaät trong ngoaøi.

        Ñoäng loøng coù keû suït suøi sa chaâu.

                Caûnh khuya coøn ñoát ñuoác cao,

        Nhìn nhau nhö giaác chieâm bao mô maøng.

       Caùi thaàn baøi thô naèm ôû choã: gaëp gôõ thôøi loaïn. Xaõ hoäi loaïn laïc ñeán möùc ngöôøi ta khoâng daùm chôø ñoùn haïnh phuùc gaëp gôõ nöõa ->yù nghóa hieän thöïc vaø toá caùo raát cao. Chieán tranh taøn khoác ñeán ñoä ngöôøi ta coi caùi cheát laø taát yeáu, söï soáng môùi laø kyø quaùi, vaø haïnh phuùc naém trong tay, vaãn ngôõ laø chieâm bao. Khoù vöôït Ñoã Phuû laø ôû choã ñoù.

       Coù nhaø nghieân cöùu ñaõ thoáng keâ caùc kieåu cheát trong thô Ñoã Phuû: cheát ñoùi, cheát reùt, cheát treân löng ngöïa; caùc kieåu khoùc: khoùc soáng, khoùc cheát (ma), khoùc vôï, khoùc con, khoùc beänh, khoùc níu aùo laên ra ñöôøng, khoùc ra maùu…

       Coù theå noùi neáu nhö hình töôïng trong thô Lyù Baïch traøn ñaày caûnh tieân, röôïu, traêng thì thô Ñoã Phuû laïi chaät ních caûnh cheát choùc, leä rôi, maùu ñoå, beänh taät, ñoùi reùt…

       4.Ngoân ngöõ: Bieåu hieän ngoân ngöõ trong giai ñoaïn Trung Ñöôøng ñöôïc caùc nhaø thô ñaëc bieät quan taâm. Töø thaùi ñoä cuûa Ñoã Phuû: “Vi nhaân tính tòch ñam giai cuù, ngöõ baát kinh nhaân töû baát höu” ( laøm ngöôøi voán thích caâu ñeïp, lôøi khoâng laøm khieáp ngöôøi thì cheát khoâng chòu yeân), roài sau ñoù laø thaùi ñoä doác heát coâng söùc tìm caâu thô hay cuûa Lyù Haï, nhöõng lôøi khoå ngaâm cuûa Giaû Ñaûo ( truyeàn thuyeát veà 2 chöõ thoâi (xoâ), xao(goõ) cuûa Giaû Ñaûo trong hai caâu:Ñieåu tuùc trì bieân thoï, taêng xao nguyeät haï moân”, Chim nguû caây caïnh ao, taêng goõ cöûa döôùi traêng) cho thaáy thôøi kyø naøy heát söùc troïng thò ngoân ngöõ.

       Ngoân ngöõ thô Ñoã Phuû cho ñeán nay vaãn chöa coù nhieàu ngöôøi vöôït qua ñöôïc. Ñaëc ñieåm ngoân ngöõ thô oâng coù ñaëc ñieåm: hieän thöïc, chaát phaùc vaø tinh luyeän. Tuy ngoân ngöõ thô Lyù Ñoã ñeàu coù söùc haáp daãn nhö nhau nhöng hieäu quaû khaùc nhau. Ñoïc thô Lyù ta coù caûm giaùc phöøng phöøng, ñoïc thô Ñoã ta laïi thaáy buoàn thöông naëng neà coù khi nhö ñau buoát. Lôøi thô Lyù Baïch nhö ngoïn gíoù maùt muøa heø sau côn möa raøo laøm caây coái ñaâm choài naûy loäc, coøn ngoân ngöõ thô Ñoã nhö ngoïn gío laïnh muøa thu, vôùi laù caây rôi ruïng, nuùi soâng tòch mòch.

       Ngoân ngöõ thô oâng coù caùi chaát phaùc cuûa nhaân daân, khoâng coù töø ngöõ caàu kyø nhöng laïi heát söùc trau chuoát, duø khoâng rôi vaøo chuû nghóa hình thöùc. Coù khi chæ 14 caâu thô maø goùi goïn caû cuoâïc ñôøi nhaø thô heát söùc chaân thöïc:

       Vaïn lyù bi thu thöôøng taùc khaùch,

        Baùch nieân ña beänh ñoäc ñaêng ñaøi.

        (Muoân daêm saàu thu nôi ñaát khaùch,

        Traêm naêm laém beänh böôùc leân ñaøi.)

       Hay 14 chöõ raát ít lôøi nhöng dieãn taû nhieàu tình yù, söï vaät:

       Löôõng caù hoaøng ly minh thuùy lieãu

        Soå haøng baïch loä thöôùng thanh thieân.

        (Hai caùi oanh vaøng keâu lieãu bieác,

        Maáyù haøng coø traéng vuùt trôøi xanh)

       Chim oanh hai con vaøng oùng nhoû xinh hoùt veùo von treân caây lieãu xanh bieác, coù traéng muoát bay thaønh maáy haøng vuùt leân trôøi cao xanh xanh.

       Thô oâng moãi caâu thöôøng chuù yù ñeán moät chöõ ñeå taïo söï chuù yù goïi laø “thi nhaõn” laøm cho caâu thô theâm soáng ñoäng, ví duï:

       Tinh thuøy bình daõ khoaùt             (Sao thaáp ñoàng baèng roäng

        Nguyeät duõng ñaïi giang löu          Traêng saùng soâng to chaûy.)

       Thì chöõ “thuøy” vaø chöõ “duõng” khoâng theå thay theá ñöôïc.

       OÂng laø ngöôøi ñoïc saùch raát nhieàu “saùch ñoïc vôõ muoân quyeån, haï buùt nhö coù thaàn”. Chính vì yù thöùc tu döôõng ngoân ngöõ nhö vaäy neân thô oâng ñöôïc xem laø maãu möïc cho ñôøi sau.

       4.Keát luaän.

       -Ñoã Phuû ñöôïc ngöôøi ñôøi sau toân laøm “thi thaùnh”. Sau khi Ñoã Phuû maát ñi, Haøn Duõ ñaõ vieát:

       Lyù Ñoã vaên chöông taïi,

        Quang dieãm vaïn tröôïng tröôøng.

        (Thô Lyù Ñoã coøn ñaáy,

        Aùnh saùng muoân tröôïng cao)

       Caùc nhaø thô haäu theá hoïc taäp raát nhieàu ôû Ñoã Phuû; Haøn Duõ, Lyù Haï kyø laï maïnh meõ, Lyù Thöông Aån nheï nhaøng dieãm leä, ngöôøi naøo cuõng khoe laï khoe môùi nhöng thöïc chaát Ñoã Phuû ñeàu laø ngöôøi môû ñöôøng cho hoï. OÂng coøn ñeå laïi moät con ñöôøng quan troïng hôn, ñoù laø con ñöôøng gaén boù ngheä thuaät vôùi chính trò, thôøi söï, vôùi ñôøi soáng nhaân daân. Baïch Cö Dò ñaõ tieáp thu tinh thaàn ñoù vaø naâng leân thaønh heä thoáng lyù luaän roõ reät.

       -Baøi hoïc lôùn nhaát ruùt ra töø thaønh töïu thi ca cuûa Ñoã Phuû laø baøi hoïc ñi saâu vaøo cuoäc soáng. Töø choã nhaát nhaát theo quan ñieåm chính thoáng cuûa Nho giaùo, qua nhöõng naêm thaùng laän ñaän long ñong vaát vaû trong loaïn ly, ñoàng tình saâu xa vôùi noãi khoå nhaân daân, oâng ñaõ coù nhöõng chuyeån bieán, ñaõ thaáy nhöõng baát löïc cuûa ñaïo Nho khoâng theå giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn xaõ hoäi. Chæ coù trong cuoäc soáng oâng môùi tìm thaáy thi höùng chaân chính, thô oâng veà sau caøng hay, caøng saâu saéc laø vì vaäy. OÂng noùi: “ñoäc thö phaù vaïn quyeån”, song cuoán saùch coù aûnh höôûng nhaát, ñeå laïi daáu aán saâu xa treân con ñöôøng hình thaønh taøi naêng cuûa oâng laø cuoán saùch cuoäc ñôøi. Töø baøi hoïc Ñoã Phuû, ta thaáy cuoäc soáng chính laø tröôøng ñaïi hoïc vó ñaïi nhaát ñoái vôùi taøi naêng ngheä thuaät.

       -Nhieàu nhaø thô Vieät Nam aûnh höôûng phong caùch vaø tö töôûng Ñoã Phuû. Nguyeãn Traõi:

       Saàu naëng Thieáu Laêng bieân ñaõ baïc.

Hay:

Töû Myõ coâ trung Ñöôøng nhaät nguyeät.

Nguyeãn Du ñaõ töøng khoùc tröôùc moä Ñoã Phuû vaø laøm baøi thô Loãi Döông Ñoã Thieáu Laêng moä:

Nghìn thuôû vaên chöông ñaùng baäc thaày,

Troïn ñôøi khaâm phuïc daùm ñôn sai….

Thô chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Du nhieàu baøi phaûng phaát hôi thô Ñoã Phuû.

Nguyeãn Khuyeán tieáp thu tinh thaàn nho giaùo tích cöïc cuûa Ñoã Phuû khi baát hôïp taùc vôùi thöïc daân.

Hoà Chuû Tòch ñaùnh giaù cao Ñoã Phuû vaø trong di chuùc cuûa ngöôøi coù nhaéc ñeán thô Ñoã Phuû “nhaân sinh thaát thaäp coå lai hy”

Naêm 1962, UNESCO kyû nieäm Ñoã Phuû nhö moät ñaïi thi haøo cuûa nhaân loaïi.

*BAÏCH CÖ DÒ (772-846) (3 tieát)

1.Cuoäc ñôøi.

(Baïch Cö Dò ra ñôøi thì Ñoã Phuû maát ñaõ 2 naêm, Lyù Baïch maát 10 naêm)

Baïch Cö Dò töï Laïc Thieân, ngöôøi Thieåm Taây. OÂng ñoã tieán só naêm 28 tuoåi, laøm quan hôn 40 naêm, ñeán naêm 74 tuoåi môùi veà höu. OÂng thoï 75 tuoåi, ñeå laïi gaàn 3000 baøi thô.

Xaõ hoäi ñôøi Ñöôøng traûi qua chieán tranh, boä maët ñau thöông tieàu tuïy ñaõ hieän ra. Con caù kình phong kieán thôøi Ñöôøng sau côn ñau naëêng ñaõ ñöôïc chaïy chöõa thuoác thang song vaãn chöa göôïng daäy ñöôïc. Ñeán thôøi Vaõn Ñöôøng, maâu thuaãn xaõ hoäi ñaõ dieãn ra gay gaét, ñaëc bieät laø maâu thuaãn giöõa noâng daân vaø giai caáp thoáng trò. Khoâng chòu ñöïng noåi hoï ñaõ caàm giaùo maùc ñöùng leân, tieâu bieåu nhaát laø cuoâïc khôûi nghóa Hoaøng Saøo naêm 864. Baïch Cö Dò soáng trong xaõ hoäi baõo taùp aáy.

OÂng sinh ra trong moät gia ñình quan laïi nhoû nhöng raát thanh lieâm chính tröïc, ñieàu naøy coù aûnh höôûng ñeán suoát cuoäc ñôøi laøm quan cuûa oâng. Naêm 36 tuoåi môùi laáy vôï, ñeán naêm 40 tuoåi, con gaùi ñaàu loøng bò cheát, meï oâng cuõng qua ñôøi. Hai noãi buoàn ñeán cuøng moät luùc laøm cho oâng ñau ñôùn baøng hoaøng. Tö töôûng Phaät giaùo cuõng baét ñaàu thaám vaøo oâng.

Baïch Cö Dò thuôû nhoû ñaõ raát thoâng minh, 16 tuoåi, oâng ñaõ saùng taùc baøi thô Thaûo (Coû) noåi tieáng:

Coû kia chaèng chòt treân goø,

Moät naêm thay ñoåi thònh suy moät laàn.

Löûa ñoàng ñoát chaúng tröø caên,

Laïi leân môn môûn khi xuaân laïi veà.

Tuy laáy chuû ñeà toáng bieât nhöng laïi möôïn coû daïi ñeå ví vôùi boïn tieåu nhaân vaø quan laïi huû baïi. Coû daïi tuy bò ñoát nhöng khoâng tröø taän goác thì xuaân veà möa töôùi laïi leân xanh. Ñieàu ñoù chöùng toû theá löïc tieåu nhaân trong xaõ hoäi raát maïnh, khoù maø tröø khöû heát ñöôïc. Môùi 16 tuoåi maø tö töôûng ñaõ sôùm phaùt trieån, thô oâng ñaõ coù söùc khaùi quaùt vaø chaâm bieám thôøi cuoäïc maïnh meõ.

OÂng laøm quan suoát ñôøi nhöng vì thanh lieâm chính tröïc, thaúng thaén, coù luùc coøn tranh caõi yù kieán vôùi vua, ñeä leân vua nhieàu yù kieán ca ngaên vaø coøn laøm ñôn thænh nguyeän mieãn thueá cho daân khi daân bò haïn neân luoân bò cheøn eùp, deøm pha. Khi laøm thöù söû Haøng Chaâu, oâng ñaép ñeâ Taây Hoà ngaên luït, ngöôøi ñôøi goïi laø Baïch ñeâ ñeå toû loøng bieát ôn oâng. Ñieàu naøy chöùng toû noäi dung thô vaên vaø haønh ñoäng ngoaøi ñôøi cuûa Baïch Cö Dò khaù thoáng nhaát: quan taâm ñeán nhaân daân, ñeán vaän meänh quoác gia.

Trong hôn 40 naêm laøm quan ñoù, chæ c1o 10 naêm ñaàu laø thôøi kyø haêng haùi, ñaéc chí cuûa oâng (töø 35-45 tuoåi). OÂng cuøng baïn thaân laø Nguyeân Chaån (coù saùch ghi laø Nguyeân Thaän) theo leänh vua ñoùng cöûa 75 ngaøy baøn veà chính trò vaø nhöõng chính saùch cai trò daân taäp hôïp trong saùch laâm. Nhöng roài bò deøm pha, chæ trích, yù chí ñaáu tranh cuûa oâng nguoäi laïnh daàn, tö töôûng ñoâïc thieän kyø thaân caøng naûy nôû. Töø ñoù veà sau oâng laøm quan nhöng giöõ thaùi ñoä “baùn quan baùn aån”, oâng goïi laø “trung aån”, aån ôû choán coâng ñöôøng, oâng vieát:

Ñaïi aån ôû ñoâ thò

Tieåu aån ôû xoùm laøng

Xoùm laøng quaù hoang vaéng

Ñoâ thò quaù roän raøng

Chi baèng soáng trung aån

Aån ngay taïi cöûa quan.

Gioáng xuaát cuõng gioáng xöû

Chaúng baän cuõng chaúng nhaøn

Chaúng hao phí taâm löïc

Laïi traùnh khoûi cô haøn

Quanh naêm vieäc roãi raõi

Löông thaùng höôûng ñaøng hoaøng.

Laøm quan maø chaúng khaùc moät aån só. Töø 45 tuoåi veà tröôùc oâng laø laõnh ñaïo cuûa phong traøo Taân nhaïc phuû, chuû tröông thô ca hieän thöïc theo goùt Ñoã Phuû phaûn ñoái laïi loái thô hoa hoøe, caàu kyø roái raém cuûa Maïnh Giao, Lyù Haï, Giaû Ñaûo, Haøn Duõ…, nhöng veà sau oâng vöùt boû ngoïn côø ñoù. Chí khí nguoäi laïnh, tö töôûng tieâu cöïc. Ñòa vò cuûa oâng treân thi ñaøn Ñöôøng cuõng do ñoù maø keùm hôn Lyù Ñoã.

2.Lyù luaän thô ca Baïch Cö Dò.

Khaùc Lyù Ñoã, Baïch laø moät nhaø thô ñoàng thôøi laø nhaø lyù luaän vaên hoïc, ñaëc bieät laø lyù luaän veà thô ca. Lyù luaän vaên hoïc cuûa oâng taäp trung trong Thö göûi Nguyeân Chaån, baøi töïa hai taäp thô noåi tieáng Taàn trung ngaâm vaø Taân nhaïc phuû, vaø trong moät soá Saùch laâm.

Nhaïc phuû ñôøi Haùn laø thô ca ñaày tính chaát hieän thöïc. Nhöõng nhaø thô töø Haùn veà sau moãi laàn tieáp xuùc vôùi nhaân daân coù tö töôûng tieán boä ñeàu muoán phuïc hoài tính chaát hieän thöïc trong Nhaïc phuû nhö ba cha con hoï Taøo vaø nhoùm Kieán An thaát töû, Ñaøo Uyeân Minh, Traàn Töû Ngang, Lyù Baïch, Ñoã Phuû, Vöông Duy, Saàm Tham, Cao Thích… Ñeán thôøi vua Nguyeân Hoøa (722), caùc nhaø thô nhö Nguyeân Chaån, Tröông Tòch, Vöông Kieán xoay quanh nhaø laõnh ñaïo phong traøo Baïch Cö Dò laø nhöõng ngöôøi saùng taùc nhaïc phuû môùi.

Vaán ñeà trung taâm maø Baïch Cö Dò quan taâm laø moái quan heä giöõa thô ca vaø hieän thöïc, taùc duïng xaõ hoâò cuûa thô ca. Vaên hoïc phuïc vuï chính trò, thô ca laø moät vuõ khí. Lôøi töïa Taàn trung ngaâm, oâng vieát: “toâi ôû Tröôøng An, trong nhöõng ñieàu tai nghe maét thaáy thaät ñaùng thöông, beøn nhaân ñoù vieát thaúng ra thaønh thô goïi laø Taàn trung ngaâm”. Hieän thöïc maø oâng caàn phaûn aùnh laø nhöõng noãi ñau khoå cuûa nhaân daân (nhaát ngaâm bi nhaát söï-moãi baøi ngaâm laø buoàn cho moät söï vieäc, xoùt tình daân ñau yeáu…) vaø nhöõng teä naïn trong xaõ hoäi coù lieân quan ñeán quoác gia.

Nhöng phaûn aùnh hieän thöïc phaûi coù muïc ñích, oâng noùi, khoâng neân laøm thöù vaên chöông voâ muïc ñích (baát vi hö vaên), muïc ñích cuûa oâng laø “dieãn ñaït tö töôûng tình caûm cuûa daân, quan saùt neàn chính trò ñeå tìm caùch boå khuyeát”, vì theá maø oâng ñoøi hoûi thô phaûi coù tinh thaàn phuùng thích (phuùng duï- duøng lôøi leõ kheùo leùo ñeå chæ trích). Chuû tröông cuûa oâng veà caên baûn phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa chuû nghóa hieän thöïc.

Ôû theá kyû 8,9 ñoù laø chuû tröông tieán boä. Noù keá thöøa toaøn veïn tinh thaàn hieän thöïc cuûa phong traøo coå vaên do Traàn Töû Ngang ñeà xöôùng, tinh thaàn gaén boù vôùi nhaân daân, ñôøi soáng chính trò cuûa Ñoã Phuû (ñaây laø hai nhaø thô oâng ñeà cao nhaát)

Coáng hieán cuûa Baïch Cö Dò coøn ôû choã oâng nhaán maïnh yeâu caàu tính chaân thöïc, vì theá oâng vieát giaûn dò, deã hieåu, phaûn ñoái thô hoa myõ, caàu kyø.

Nhìn chung lyù luaän thô ca cuûa Baïch Cö Dò laø moät di saûn quyù baùu cuûa vaên hoïc coå Trung Quoác. Nhöng nhöõng chuû tröông vì hieän thöïc vì nhaân sinh, chaân thöïc… cuûa oâng naèm trong khuoân khoå yù thöùc heä phong kieán, khoâng gioáng chuùng ta ngaøy nay.

Maët khaùc phaûi thaáy raèng Baïch ñeà ra tö töôûng tieán boä nhöng khoâng kieân trì ñeán cuøng. Veà sau oâng ñaõ thoái chí vöùt boû ngoïn côø hieän thöïc mang tính chieán ñaáu cuûa mình.

3.Noäi dung thô ca Baïch Cö Dò.

Con ñöôøng saùng taùc cuûa Baïch cuõng phaûn aùnh con ñöôøng tö töôûng cuûa oâng:

-10 naêm tröôùc 35 tuoåi laø giai ñoaïn chuaån bò cho taøi naêng phaùt trieån, oâng laøm baøi Tröôøng haän ca noåi tieáng.

-10 naêm tieáp theo laø giai ñoaïn phaùt trieån tích cöïc veà con ñöôøng söï nghieäp vaø veà vaên hoïc. Oâng saùng taùc raát nhieàu baøi thô hieän thöïc: Maïi thaùn oâng (OÂng laõo baùn than), Taân phong chieát tí oâng (OÂng giaø gaõy tay ôû Taân phong), Troïng phuù (Thueá naëng), Ñoã Laêng taåu (OÂng giaø Ñoã Laêng), Maõi hoa (Mua hoa), Thieân ñòa hoaøng giaû (Ngöôøi ñaøo cuû ñòa hoaøng)….

-Nhöõng naêm sau 45 tuoåi oâng soáng nhö aån só, thô ca phaàn nhieàu noùi veà cuoäc soáng nhaøn taûn, nhöng oâng vaãn ñau ñôøi. Tyø baø haønh chính laø baøi ca veà noãi ñau khoå cuûa con ngöôøi taøi hoa bò vuøi daäp.

Thô oâng coù theå chia thaønh ba loaïi lôùn: thô phuùng duï, thô caûm thöông vaø thô nhaøn taûn. Thô phuùng duï laø loaïi coù giaù trò hôn caû, khoaûng 170 baøi ñöôïc oâng töï ñaùnh giaù cao, trong ñoù coù 10 baøi Taàn trung ngaâm (nhöõng baøi thô laøm ôû ñaát Taàn, töùc Tröôøng An), 50 baøi nhaïc phuû. Thô caûm thöông noåi tieáng coù Tröôøng haän ca vaø Tyø baø haønh. Thô nhaøn taûn ít coù giaù trò.

Nhöõng noäi dung chuû yeáu cuûa thô oâng laø:

1.Toá caùo nhöõng baát coâng cuûa xaõ hoäi.

Oâng coù dòp tham chính, ñi laïi nhieàu nôi, thaáu hieåu, taän maét chöùng kieán nhöõng baát coâng ngang traùi trong xaõ hoäi. Nhöõng oâng giaø ñoùi khoå ñi baùn than, trôøi laïnh maëc aùo phong phanh nhöng coøn mong trôøi laïnh theâm ñeå baùn ñöôïc than nhöng cheá ñoä cung thò (cho pheùp quan laïi ñem tieàn ra chôï mua vaät phaåm vaø töï do ñònh ñoaït giaù caû, coù theå traû bao nhieâu tuyø hoï) ñaõ taøn nhaãn cöôùp ñi moà hoâi nöôùc maét cuûa oâng. Baïch Cö Dò hay duøng nhöõng hình aûnh ñoái laäp raát coù taùc duïng phaûn aùnh.

Ñoát cuûi laáy than trong nuùi Nam

Maët maøy tro buïi khoùi löûa aùm.

Maùi toùc hoa raâm tay ñen ngoøm

Baùn than ñöôïc tieàn oâng tính toaùn

Phaàn saém quaàn aùo, phaàn gaïo côm

Thöông thay treân mình aùo moûng dính

Loøng lo than reû mong trôøi laïnh

Ñeâm qua ngoaøi thanh tuyeát haøng thöôùc

Sôùm ñaùnh xe than raûnh baêng öôùt

Traâu moûi ngöôøi ñoùi maët trôøi cao

Buøn laày cöûa nam taïm nghæ böôùc

Baêng baêng ñoâi ngöïa kìa ai nhæ ?

Aùo vaøng aùo traéng hai quan thò

Tay giô giaáy tôø, moàm quaùt “saéc” !

Quay xe hoø traâu keùo veà baéc

Moät xe than naëng hôn nghìn caân

Ngöôøi nhaø vua laáy, tieác chaúng ñöôïc

Nöûa taám luïa hoàng moät tröôïng the

Buoäc leân söøng traâu. Khoâng laáy “maëc!”

Hieän thöïc maø Baïch Cö Dò moâ taû trong thô mình laø:

Giaëc, ñoùi, gia taøi heát saïch khoâng

Anh em troâi noåi ñöùa taây ñoâng

Ruoäng vöôøn xô xaùc sau côn loaïn

Ruoät thòt lìa tan giöõa böôùc cuøng

Ñaëc bieät Baïch Cö Dò moâ taû raát chaân thöïc tình caûnh daân ngheøo khoå vì naïn thueá khoùa:

Coù baø meï ôû treân ñoài,

Ngheøo heøn ñi moùt luùa rôi ngoaøi ñoàng

Con thô buoäc chaët vaøo hoâng,

Moät tay moùt luùa gioû loàng treân vai.

Gioû cuõ nay ñaõ hoûng roài,

Ñöùng nghe baø noùi loøng ai ngaäm nguøi.

Ruoäng nhaø baùn noäp thueá roài,

Tay khoâng ñi moùt luùa rôi ngoaøi ñoàng.

Hoûi ta coâng ñöùc gì khoâng,

Xöa nay boû vieäc ruoäng ñoàng maëc ai,

Ba traêm ñaáu löông boång ñaày,

Quanh naêm dö daät theïn thay phaän mình.

Suoát ngaøy nhôù maõi moái tình.

              (Quan ngheä maïch)

Taán bi kòch naøy ñaõ xuùc ñoäng nhaø thô. Oâng töï lieân heä vôùi cuoäc soáng no ñuû cuûa mình maø thaáy theïn. Thaùi ñoä ñoù khaùc vôùi sau naøy trong baøi Trung aån oâng baøng quan theá söï.

Ñeán baøi Ñoã Laêng taåu, oâng ñeå oâng giaø leân tieáng tröïc tieáp chæ trích cheá ñoä thueá khoùa haø khaéc:

Giaät aùo treân thaân tao

Cöôùp côm treân mieäng tao

Haïi vaät haïi ngöôøi ñoà lang soùi

Aên thòt ngöôøi cöù gì phaûi coù vuoát coù nanh.

Laàn ñaàu tieân trong lòch söû vaên hoïc Trung Quoác, Baïch Cö Dò ñaõ duøng hình aûnh “aên thòt ngöôøi” ñeå chæ giai caáp thoáng trò (veà sau Loã Taán coù phaùt trieån leân trong Nhaät kyù ngöôøi ñieân- khaùi quaùt leã giaùo vaø ñaïo ñöùc phong kieán)

Baïch Cö Dò coøn coù nhöõng baøi thô leân aùn chieán tranh moät caùch trieät ñeå vaø gay gaét. Baøi Taân phong chieát tyù oâng, qua lôøi töï thuaät cuûa moät oâng giaø 88 tuoåi, caùnh tay bò taøn pheá, taùc giaû veõ laïi bi kòch cuûa moät thanh nieân töï huûy hoaïi caùnh tay mình ñeå phaûn ñoái cheá ñoä binh dòch:

Nghe noùi Vaân Nam coù Loâ thuûy

Muøa hoa tieâu ruïng, ñaày chöôùng khí

Quaân keùo qua soâng nöôùc boûng soâi,

Chöa qua, möôøi maïng, vaøi tieâu huûy.

Xoùm baéc thoân Nam khoùc naõo neà,

Lìa cha, lìa meï, bieät theâ nhi.

Chaøng trai aáy tin raèng ra ñi nghóa laø cheát neân:

Leùn luùt ñeâm khuya giaáu moïi ngöôøi

Laáy hoøn ñaù ñaäp naùt tay phaûi.

Thaø chòu taøn taät coøn hôn laø cheát. Ta haõy nghe oâng giaø töï an uûi:

Tay naøy bò cuït 60 naêm,

Maát moät tay maø veïn moät thaân.

Nay cöù gioù möa ñeâm giaù reùt,

Ñaàu hoâm ñeán saùng nhöùc khoân naèm…”

Thaùi ñoä cuûa taùc giaû roõ raøng laø ñoàng tình vôùi oâng giaø, leân aùn boïn thoáng trò tieán haønh chieán tranh xaâm löôïc taøn baïo.

Coøn raát nhieàu baøi thô khaùc nhö Maïi hoa, Taám thaûm hoàng, Nheï beùo, Ca vuõ…cuõng ñeà caäp ñeán ñeà taøi phôi baøy hieän thöïc vaø toá caùo boïn thoáng trò.

Taát nhieân, thô oâng chæ ra beänh traïng xaõ hoäi laø ñeå nhaø vua thaáy, ñeå caûi caùch trieàu chính chöù chöa theå xuaát phaùt töø yeâu caàu xoùa boû cheá ñoä phong kieán. Maëc duø vaäy, vôùi nhöõng doøng thô döùt khoaùt, maïnh meõ, roõ raøng ñaõ khaúng ñònh tính chieán ñaáu cuûa thô ca thôøi kyø ñaàu cuûa Baïch Cö Dò.

2.Taám loøng ñoái vôùi daân ngheøo, ñaëc bieät laø ngöôøi phuï nöõ.

Ñaây laø maûng ñeà taøi quan troïng cuûa Baïch Cö Dò, vì neáu chæ ñoïc nhöõng vaàn thô phuùng duï cuûa oâng thì chöa theå hieåu heát ñöôïc oâng, chöa theå xuùc ñoäng cuøng oâng. Bôûi vì duø sao, xuaát phaùt ñieåm cuûa nhöõng baøi thô ñoù laø cuûa moät oâng quan thanh lieâm chính tröïc ñeå pheâ phaùn trieàu ñình huû baïi, mong muoán caûi caùch laøm cho nhaø nöôùc ñoù toát hôn. neáu ñem so saùnh vôùi Ñoã Phuû, thì coù theå thaáy ñöôïc veà maët nhaïy beùn trong vieäc pheâ bình ñaû kích hieän thöïc, oâng khoâng thua keùm Ñoã pHuû. Nhöng neáu xeùt veà maët ngheä thuaät thô ca, thì thi ca Ñoã Phuû ñaïi ña soá ñeàu laø saûn phaåm töø kinh nghieäm baûn thaân trong thöïc teá, coù söùc truyeàn caûm maõnh lieät. Traùi laïi, thô Baïch Cö Dò xuaát phaùt töø muïc ñích chính trò moät caùch roõ reät neân ñoâi khi naëng muøi thuyeát giaùo.

Phaûi ñoïc nhöõng vaàn thô oâng so saùnh cuoäc soáng nhaân daân vaø baûn thaân thì môùi thaáy heát taám loøng nhaân ñaïo cuûa oâng. Nhöõng baøi nhö Maõi thaùn oâng, Taân phong chieát tyù oâng, Quan ngheä maïch… ñeàu theå hieän taám loøng thöông xoùt cuûa oâng ñoái vôùi nhaân daân lao ñoäng. Coù ñieàu nhöõng vaàn thô ñoàng tình vôùi noãi cô cöïc cuûa nhaân daân cuûa Ñoã Phuû thaám thía hôn vì duø sao Ñoã cuõng ñaõ traûi qua cuoäïc soáng ngheøo khoå, coøn Baïch ñöùng treân cuoäc soáng ñoù, neân thô oâng laøm ngöôøi ta caêm giaän hôn laø caûm ñoäng.

Trong taám loøng nhaân ñaïo cao caû cuûa mình, Baïch Cö Dò daønh moät choã xöùng ñaùng cho ngöôøi phuï nöõ. Vaán ñeà phuï nöõ ñöôïc ñeà caäp troïn veïn trong thô oâng. Ôû ñaây vöøa laø thaùi ñoä cuûa moät trí thöùc phaûn ñoái nhöõng baát coâng cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi ngöôøi phuï nöõ, vöøa coù loøng ñoàng caûm man maùc cuûa moät baäc taøi hoa ñoái vôùi nhöõng con ngöôøi baïc meänh.

Khaùi quaùt soá phaän ngöôøi phuï nöõ baèng hai caâu:

Nhaân sinh maïc taùc phuï nhaân thaân,

Baùch nieân khoå laïc do tha nhaân.

(ngöôøi ta sinh ra chôù neân laøm con gaùi,

traêm naêm söôùng khoå do ngöôøi khaùc quyeát ñònh)

                (Thaùi haønh loä)

Nghò hoân ñeà caäp ñeán söï baát coâng giöõa con gaùi nhaø giaøu vaø nhaø ngheøo. Con gaùi nhaø giaøu khoâng ñeïp baèng, khoâng neát na baèng nhöng moät beân thì luïa laø vaøng ngoïc, moät beân aùo vaûi quaàn thaâm. Con gaùi nhaø giaøu thì keû ñoùn ngöôøi ñöa, khaùc haún con gaùi nhaø ngheøo.

Maïnh daïn hôn, nhöõng baøi thô vieát veà cung nöõ cuûa Baïch Cö Dò khoâng phaûi laø söï oaùn haän taàm thöôøng, ñaây laø baûn caùo traïng ñoái vôùi boïn vua chuùa hoang daâm xa xæ.

Thöôïng döông baïch phaùt nhaân (Ngöôøi con gaùi toùc traéng trong cung Thöôïng döông) laø moät bi kòch coù thöïc. Ngöôøi con gaùi naøy ñöôïc caùc “hoa ñieåu söù” (nhöõng oâng quan ñi mua gaùi ñeïp veà cho vua) mua veà töø naêm 16 tuoåi, nhöng do söï ghen tuoâng cuûa Döông Quyù Phi maø bò ñaøy vaøo cung Thöôïng döông ñeán nay ñaõ 60 tuoåi. Suoát ñôøi coâ ñôn bò choân chaët trong cung, beân ngoïn ñeøn taøn nghe gioït möa rôi, nhìn traêng khuyeát traêng troøn maø tính ngaøy thaùng. Ñeán nay toùc ñaõ baïc, maù hoàng phai phaït:

Hoàng nhan aùm laõo baïch phaùt taân.

(maù hoàng phai nhaït toùc söông nhuoám maøu)

xöa nay vieát veà cuoäc soáng aâm thaàm cuûa cung nöõ ñaõ nhieàu nhöng khoâng ai vieát thaâm traàm ñöôïc nhö Baïch Cö Dò.

Laêng vieân thieáp (Ngöôøi thieáp ôû vöôøn Laêng) ñeà caäp ñeán moät khía caïnh taøn nhaãn khaùc cuûa cheá ñoä cung phi. Ñôøi Ñöôøng, khi caùc vua baêng haø nhöõng ngöôøi cung nhaân khoâng coù con phaûi vaøo ôû nôi laêng taåm ñeå sôùm khuya nhang khoùi. Vaøo trong laêng laø xem nhö cuoäc ñôøi taøn, khoâng coù ngaøy ra, soáng cuõng nhö ñaõ cheát. Nghe oanh hoùt môùi bieát xuaân sang, nhìn hoa cuùc môùt bieát thu taøn, xung quanh laø töôøng kín reâu xanh. ..

Toùm laïi, Baïch Cö Dò ñaõ coù moät taám loøng ñoàng caûm saâu xa vôùi nhöõng noãi baát haïnh cuûa ngöôøi phuï nöõ trong cheá ñoä phong kieán. So vôùi Lyù Ñoã, vaán ñeà phuï nöõ ñöôïc oâng mieâu taû troïn veïn hôn, toá caùo maïnh meõ hôn.

Cuoái cuøng caàn phaûi noùi ñeán hai baøi thô baát huû cuûa oâng: Tröôøng haän ca vaø Tyø baø haønh. Ñaây laø hai baøi tröôøng thi theå hieän ñaày ñuû taøi naêng cuûa oâng, loøng ñoàng caûm vôùi ngöôøi phuï nöõ, taám loøng thieát tha ñeán tình yeâu chaân chính, söï rung caûm giöõa ngöôøi taøi hoa vôùi keû giai nhaân baïc meänh.

Noùi ñeán Baïch Cö Dò laø ngöôøi ta nhôù ngay ñeán hai baøi thô naøy. Bôûi vì thô noùi veà noãi khoå cuûa nhaân daân thì oâng khoâng theå vöôït qua Ñoã Phuû, ñaû kích trieàu chính cuõng khoâng hôn Nguyeân Chaån, noùi caùch khaùc, hai baøi thô naøy laø taát caû taâm hoàn Baïch Cö Dò.

Ñaây laø hai baøi thô ñöôc xeáp vaøo loaïi caûm thöông. Tröôøng haän ca ñöôïc vieát luùc nhaø thô 34 tuoåi, ñang chôø boå quan, con ñöôøng coâng danh môû ra tröôùc maét, yù chí tieán thuû traøn treà. Tyø baø haønh vieát naêm 44 tuoåi, luùc taâm hoàn u uaát, chí tieán thuû ñaõ tieâu ma, hoaøn caûnh ra ñôøi khaùc nhau neân tình ñieäu hai baøi cuõng khaùc nhau.

+Tröôøng haän ca (Moái haän nghìn thu) vieát veà moái tình cuûa Ñöôøng Minh Hoaøng vaø Döông Quyù Phi. Ñoù laø moät thieân tình söû ñaõ ñi vaøo truyeàn thuyeát daân gian vaø ñöôïc truyeàn tuïng roäng raõi. Coù leõ khi caûm höùng veà söï vieäc naøy, Baïch Cö Dò ñaõ tieáp thu truyeàn thuyeát daân gian veà moái tình ñoù. Söï thaät lòch söû laø sau khi An Loäc Sôn keùo quaân cöôùp phaù Tröôøng An, vua toâi nhaø Ñöôøng chaïy troán, ñeán nuùi Maõ Ngoâi thì quan quaân eùp Ñöôøng Minh Hoaøng phaûi gieát Döông Quyù Phi, vaø naøng phaûi treo coå töï töû, nhöng Baïch ñaõ gaït boû chi tieát phuû phaøng aáy:

Saùu quaân ruøng raéng laøm raày

Maøy ngaøy tröôùc ngöïa luùc naøy than oâi !

Ai ngöôøi nhaët thoa rôi boû ñaát,

Oâi Thuyù Kieàu ngoïc naùt vaøng phai.

Söï thaät laø Ñöôøng Minh Hoaøng chæ laø moät oâng vua ích kyû, baïc nhöôïc, yeâu Quyù Phi vì caù nhaân ích kyû maø gieát naøng cuõng vì quyeàn lôïi cuûa haén maø thoâi, nhöng nhaø thô ñaõ löôïc boû nhöõng chi tieát quan troïng ñoù ñeå vieát ñoaïn sau Ñöôøng Minh Hoaøng ñau khoå vì ngöôøi vôï yeâu bò gieát. OÂng ñeà cao söï chung thuûy vaø lyù töôûng hoùa moái tình thoe chieàu höôùng caûm thoâng vaø ñoàng tình. OÂng cho Ñöôøng Minh Hoaøng trôû laïi Maõ Ngoâi tìm ngöôøi ñeïp, ñöôïc moät ñaïo só cho gaëp Döông Quyù Phi, cuoäc gaëp gôõ dieãn ra giöõa ngöôøi traàn vaø tieân vôùi nhöõng lôøi theà thoát chung thuûy:

Xin keát nguyeän chim trôøi lieàn caùnh

Xin laøm caây caønh nhaùnh lieàn nhau

Thaám chi trôøi ñaát daøi laâu

Giaän naøy daèng daëc deã haàu coù nguoâi…

Lôøi vaên ñeïp ñeõ uyeån chuyeån, taùc giaû ñaõ truyeàn cho ngöôøi ñoïc nhöõng caûm xuùc maïnh meõ tröôùc moät moái tình chung thuûy. Baøi thô ñöôïïc nhaân daân truyeàn tuïng vaø yeâu thích chính vì noù phuø hôïp vôùi nguyeän voïng cuûa nhaân daân.

+Tyø baø haønh laø moät kieät taùc ñöôïc ngöôøi Trung Quoác ngaâm vònh, cuõng raát quen thuoäc vôùi ñoäc giaû Vieät Nam qua baûn dòch taøi hoa cuûa Phan Huy Vònh, coù theå xem nhö theâm moät laàn saùng taïo.

Keát caáu baøi thô raát ñôn giaûn, moâ taû soá phaän cuûa moät ngöôøi phuï nöõ, moät kyõ nöõ löu laïc giang hoà, ñeâm khuya ñöa khaùch ôû beán Taàm Döông. Trong caûnh ñeâm thu hiu haét quaïnh queõ, nhaø thô vaø baïn hoïp maët tieãn ñöa nhau. Giöõa luùc tieäc röôïu saép taøn chôït nghe tieáng ñaøn tyø baø vaêng vaúng ñöa laïi, nhaø thô ñaõ gaëp kyõ nöõ, ñaây khoâng coøn laø söï gaëp gôõ giöõa hai taàng lôùp khaùc nhua maø laø söï hoäi ngoä giöõa taøi töû vaø giai nhaân:

Cuøng moät löùa chaân trôøi laän ñaän

Gaëp nhau ñaây loï saün quen nhau

Nhaø thô hoûi veà cuoäc ñôøi chìm noåi cuûa naøng. Ñaõ xuùc ñoäng tröôùc tieáng ñaøn, giôø laïi theâm caûm thoâng vôùi cuoäc ñôøi cay cöïc, nhaø thô ñeà nghò naøng ñaùnh ñaøn theâm moät laàn nöõa:

Môøi moïc maõi thaáy ngöôøi bôõ ngôõ,

Tay oâm ñaøn che nöûa maët hoa.

Vaïên ñaøn maáy tieáng daïo qua,

Daãu chöa neân khuùc tình ñaø thoaûng bay

Nghe naõo nuoät maáy giaây buoàn böïc,

Döôøng than nieàm taám töùc baáy laâu.

Ngöôøi kyõ nöõ ñaõ doác heát noãi u uaån trong loøng vaøo tieáng ñaøn, tieáng ñaøn ñaây laø tieáng loøng, luùc naõo nuoät, luùc gaáp gaùp, luùc khoan khoaùi laøm ngöôøi nghe xuùc ñoäng ñeán rôi leä. Ngöôøi phuï nöõ taøi saéc aáy leõ ra ñöôïc höôûng haïnh phuùc, nhöng khi em trai vaøo lính, em gaùi cheát, thaân coâ theá coâ, naøng phaûi keát duyeân cuøng chaøng khaùch thöông, nhöng chaøng ta chæ bieát “maõi buoân cheø sôùm teách nguoàn khôi”, ñeå cho naøng caûnh:

Thuyeàn khoâng ñaäu beán maëc ai

Quanh thuyeàn traêng traûi nöôùc troâi laïnh luøng.

Tyø baø haønh khoâng nhöõng chæ noùi leân noãi baát haïnh cuûa ngöôøi ca nöõ maø cuõng noùi leân taâm traïng bi ai cuûa nhaø thô. Taùc giaû ñaõ kheùo keát hôïp caûnh ngoä cuûa mình vôùi soá phaän ca nöõ, cho neân söï ñoàng caûm caøng trôû neân saâu saéc.

Keát thuùc taùc phaåm laø tieáng ñaøn xen laãn nöôùc maét, nöôùc maét cuûa caû nhaø thô vaø ngöôøi ca nöõ hoøa laøm moät.

Giaù trò cuûa Tyø baø haønh tröôùc tieân ôû choã noù pheâ phaùn xaõ hoäi baát coâng, vuøi daäp taøi naêng. Thôøi nhaø Ñöôøng baáy giôø taàng lôùp thò daân phaùt trieån, soá phaän ca kyõ chính laø soá phaän chung cuûa ca nhi kyõ nöõ baáy giôø. Nhaø thô ñaët cuoäc ñôøi vaø caûnh ngoä ñoù ngang vôùi baûn thaân, coù khi coøn cao hôn. trong xaõ hoäi maø ca nhi nhö moät moùn ñoà chôi, Baïch Cö Dò laïi naâng leân thaønh giai nhaân, ñoù laø ñieàu ñaùng traân troïng. Moät beân laø giai nhaân bò xaõ hoäi reû ruùng, moät beân laø taøi töû bò bieám trích. Tieáng ñaøn laø noãi loøng cuûa ngöôøi hoàng nhan baïc phaän maø cuõng laø cuûa keû taøi töû ña truaân. Ñaët taøi saéc ñoái laäp vôùi soá phaän, taùc giaû ñaõ toá caùo xaõ hoäi baát coâng. Ñoù chính laø giaù trò nhaân ñaïo, hieän thöïc cuûa taùc phaåm.

Giaù trò cuûa Tyø baø haønh coøn ôû choã ñaây laø moät aùng thô tuyeät taùc. Tieáng ñaøn vaø taâm tö ngöôøi ngheä só ñaõ quyeän chaët vaøo nhau ñeán möùc khoù phaùt hieän. Taøi naêng aâm nhaïc vaø khaû naêng xuùc ñoäng loøng ngöôøi cuûa Baïch Cö Dò thaät tuyeät vôøi, taøi töôûng töôïng kyø dieäu duøng ngoân ngöõ vöøa coù hình aûnh, aâm thanh, nhaïc ñieäu, tieát taáu,khi boång khi traàm, dieãn bieán cuûa tieát taáu aâm nhaïc cuõng laø bieåu hieän söï thaêng traàm veà maët xuùc caûm:

Daây to nhöôøng ñoå möa raøo

Næ non daây nhoû khaùc naøo chuyeän rieâng.

Tieáng cao thaáp löïa chen laàn gaãy,

Maâm ngoïc ñaâu boãng naûy haït chaâu.

Trong hoa oanh ríu rít mau,

Nöôùc tuoân roùc raùch chaûy mau xuoáng gheành.

Nöôùc suoái laïnh daây maønh ngöøng ñöùt

Ngöøng ñöùt neân phuùt baët tieáng tô.

Oâm saàu mang giaän ngaån ngô,

Tieáng tô laëng ngaét baây giôø caøng hay.

Bình baïc vôõ tuoân ñaày doøng nöôùc,

Ngöïa saét giong xoâ xaùt tieáng ñao.

Cung ñaøn löïa luùc thanh tao,

Tieáng buoâng xeù luïa löïa vaøo boán daây.

Tieáng ñaøn tuyeät dieäu ñoù coù aûnh höôûng saâu xa ñeán vaên hoïc Vieät Nam, noù laïi vang leân qua ngoùn tay taøi hoa cuûa Thuyù Kieàu. Chuùng ta gaëp laïi ngöôøi ca nöõ trong Long thaønh caàm giaû ca cuûa Nguyeãn Du. Boùng daùng ngöôøi ca nhi coøn gaëp laïi trong thô Nguyeãn Coâng Tröù, Chu Maïnh Trinh, Taûn Ñaø, Xuaân Dieäu… veà sau noù chæ laø phöông tieän ñeå boäc loä söï coâ ñôn vaø ñeán Vuõ Hoaøng Chöông laø ñeå theå hieän öôùc muoán truy hoan traùc taùng.

Nhìn chung, Tyø baø haønh laø moät aùng thô tröõ tình coù giaù trò, söùc truyeàn caûm ngheä thuaät hôn haún Tröôøng haän ca.

3.Ngheä thuaät.

-Baïch Cö Dò ñaõ naém ñöôïc phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc keá thöøa cuûa nhöõng ngöôøi lôùp tröôùc, ñaëc bieät laø Ñoã Phuû. Oâng coù moät heä thoáng lyù luaän vaên hoïc chaët cheõ vaø ñuùng ñaén, nhaán maïnh taùc duïng xaõ hoäi cuûa thô ca, taêng cöôøng hieäu quaû cuûa thô ca baèng caùch duøng hình thöùc phoå caäp, söû duïng nhieàu ngoân ngöõ daân gian, vì theá thô oâng ít coù ñieån coá caàu kyø.

-Hình töôïng thô oâng mang caù tính vaø phong caùch cuûa oâng. Nhöõng con ngöôøi, soá phaän ñöôïc ñöa ra ñeàu mang taâm tö thôøi ñaïi, mang noãi oaùn traùch vaø thaùi ñoä chaâm bieám thaúng thaén.

-OÂng thöôøng hay söû duïng bieän phaùp so saùnh ñoái laäp, döïa vaøo nhöõng chi tieát maâu thuaãn trong xaõ hoäi roài nhaán maïnh nhöõng chi tieát ñoù leân. (hình aûnh oâng laõo baùn than trôøi laïnh maëc aùo phong phanh coøn mong trôøi laïnh theâm, oâng laõo töï huyû thaân theå ñeå khoûi ñi lính, con gaùi nhaø giaøu-nhaø ngheøo..)

-Xöa nay khi noùi ñeán quan heä giöõa thô ca vaø chính trò, ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán Baïch tröôùc caû Ñoã, maëc duø thô Baïch khoâng saâu baèng. Sôû dó nhö vaäy vì trong moät giai ñoaïn nhaát ñònh Baïch Cö Dò coù yù thöùc roõ reät veà taùc duïng cuûa thô ca, laïi coù moät quan ñieåm lyù luaän roõ raøng. Ñaùng tieác laø oâng khoâng troïn veïn. 30 naêm cuoái ñôøi oâng ñaõ thoái chí, vöùt boû ngoïn côø hieän thöïc maø oâng ñeà xöôùng.

*MOÄT SOÁ BAØI THÔ VAØ TAÙC GIAÛ TIEÂU BIEÅU.

1.Vöông Xöông Linh: thi nhaân coù tieáng thôøi Thònh Ñöôøng, coù quan heä vôùi Lyù Baïch, Maïnh Haïo Nhieân, Saàm Tham… Töï Thieáu Baù, gia caûnh baàn haøn, cuoäc ñôøi quan loäc khaù laän ñaän, maáy laàn bò bieám ñi xa, cheát khi loaïn An Söû buøng noå.. OÂng laøm nhieàu thô veà ñeà taøi bieân taùi, khueâ tình cung oaùn vaø toáng bieät. Baøi Khueâ oaùn vöøa mang hai noäi dung bieân taùi vaø khueâ tình cung oaùn:

Khueâ trung thieáu phuï baát tri saàu

Xuaân nhaät ngöng trang thöôïng thuùy laâu.

Hoát kieán maïch ñaàu döông lieãu saéc

Hoái giao phu teá mòch phong haàu.

(Treû trung naøng bieát chi saàu

Ngaøy xuaân trang ñieåm leân laàu ngaém göông.

Nhaùc troâng veû lieãu beân ñöôøng,

Phong haàu nghó daïi xui chaøng kieám chi.)

Ñeà taøi laø khueâ oaùn nhöng môû ñaàu laïi laø “baát tri saàu”. Chính vì khoâng coù taâm tö phieàn muoâïn neân môùi leân laàu trang ñieåm. Nhöng ñöùng tröôùc phong caûnh töôi ñeïp cuûa muøa xuaân, taâm tö kheùp kín cuûa ngöôøi thieáu phuï ñaõ heù môû. Lôøi thô boãng chuyeån sang mieâu taû ngöôøi thieáu phuï naøy khoâng phaûi khoâng bieát saàu maø vieäc trang ñieåm leân laàu laø do buoàn teû, coâ ñôn thoâi thuùc neân môùi coù haønh ñoäng maát töï chuû nhö vaäy.

2.Tröông Cöûu Linh: (678-740) töï Töû Thoï, ngöôøi tænh Quaûng Ñoâng, laø vò teå töôùng noåi danh thôøi Khai Nguyeân ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi kính moä. Oâng laø ngöôøi vöøa coù quyeàn theá, ñòa vò, vöøa laø baäc thaày treân vaên ñaøn. Thô vaên oâng trong saùng, chan chöùa tình caûm nhöng raát trang nghieâm. Oâng saùng taïo ra phong caùch nheï nhaøng uyeån chuyeån maø sau naøy Vöông Duy vaø Maïnh Haïo Nhieân tieáp noái.

Töï quaân chi xuaát hyõ

Töï quaân chi xuaát hy   õ                Töø chaøng ñi böõa aáy

Baát phuïc lyù taøn ky                     Khung cöûi chaúng moù tay

Tö quaân nhö minh nguyeät           Nhôù chaøng nhö traêng saùng

Daï daï giaûm thanh huy               Ñeâm ñeâm vaàng saùng gaày.

Baøi thô noùi leân ñöôïc caùi tình cuûa ngöôøi vôï maø loái ví von, hình aûnh vöøa ñeïp vöøa saâu saéc. Lôøi, keát caáu, yù töù thaät troïn veïn, suùc tích.

3.Kim Xöông Töï: ngöôøi Laâm Vieân, nay laø Chieát Giang.

Xuaân oaùn

Ñaû khôûi hoaøng oanh nhi,             Ñaùnh ñuoåi caùi oanh vaøng ñi

Maïc giao chi thöôïng ñeà       Ñöøng cho noù hoùt tæ ti treân caønh

Ñeà thôøi kinh thieáp moäng,             Noù keâu thieáp nguû giaät mình

Baát ñaéc ñaùo Lieâu Taây Chaúng yeân giaác moäng ñeán thaønh Lieâu Taây

Lieâu Taây laø nôi ñoùng quaân cuûa phu quaân ngöôøi thieáu phuï.

Nieàm thöông nhôù choàng da dieát nhöng chæ ñöôïc gaëp trong giaác moäng, nhöng con chim vaøng anh ñaõ ñaùnh thöùc giaác moäng cuûa naøng, khoâng bieát oaùn than ai chæ daùm maéng moû con chim, yù nghóa hieän thöïc caøng saâu saéc hôn.

4.Lyù Baïch

Xuaân töù

Yeân thaûo nhö bích ty           Coû Yeân nhö sôïi tô xanh

Taàn tang ñeâ luïc chi             Daâu Taàn xanh ngaét ruû caønh sum sueâ

Ñöông quaân hoaøi quy nhaät          Khi chaøng töôûng nhôù ngaøy veà

Thò thieáp ñoaïn tröôøng thì  Chính laø luùc thieáp taùi teâ noãi loøng.

Xuaân phong baát töông thöùc  Gioù xuaân ai bieát chi cuøng,

Haø söï nhaäp la vi.                       Côù sao len loûi vaøo trong maøn laø ?

Yeân thaûo, Taàn tang: nöôùc Yeân ôû phía Baéc raát reùt,coû muøa laïnh moïc chaäm. Khi daâu nöôùc Taàn xanh thì coû nöôùc Yeân cuõng naûy nôû :baùo hieäu muøa xuaân veà.

Baøi thô raát teá nhò, mieâu taû taâm söï thaàm kín cuûa ngöôøi thieáu phuï xa choàng khi muøa xuaân veà, troâng ngoùng ngöôøi choàng chinh chieán trong khi muøa xuaân ñeán khoâng caàn bieát con ngöôøi coù leû loi, coâ ñôn hay khoâng.

5.Maïnh Haïo Nhieân (689-740), ngöôøi Töông Döông (Hoà Baéc), thi nhaân Thònh Ñöôøng, noåi tieáng veà thi ca sôn thuûy, thô nheï nhaøng trong suoát boäc loä moät noäi taâm thanh tónh. Ngoân ngöõ bình dò, gaàn guõi, tö nhieân theå hieän trình ñoä ngheä thuaät raát cao, phong caùch nheï nhaøng troâi chaûy nhö haønh vaân löu thuûy.

Xuaân hieåu

Xuaân mieân baát giaùc hieåu,            Giaác xuaân, saùng chaúng bieát,

Xöùu xöù vaên ñeà ñieåu                    Khaép nôi chim ríu rít,

Daï lai phong vuõ thanh                Ñeâm qua tieáng gíoù möa

Hoa laïc tri ña thieåu.                    Hoa ruïng nhieàu hay ít ?

Baøi thô laø moät khuùc an laïc giöõa cuoäc ñôøi. An nhieân töï taïi, thanh bình, khoâng quan taâm ñeán theá söï, chæ bieát ñeán thieân nhieân, hoa, chim… theå hieän nhaân sinh quan cuûa taùc giaû.

6.Thoâi Hieäu: ngöôøi Bieän Chaâu (Haø Nam). Thôøi treû ñi du ngoaïn khaép nôi, sau laøm quan giöõ chöùc Thöôïng thö. Noåi tieáng treân vaên ñaøn, luùc treû laøm thô coù gioïng khinh baïc, ñeán luùc giaø thay ñoåi phong coát uy nghi. Hoaøng haïc laâu laø baøi thô noåi tieáng nhaát cuûa oâng, ñöôïc xem laø “soá moät trong thô thaát ngoân luaät cuûa ngöôøi ñôøi Ñöôøng”

Hoaøng haïc laâu

Tích nhaân dó thöøa hoaøng haïc khöù,

Thöû ñòa khoâng du hoaøng haïc laâu.

Hoaøng haïc nhaát khöù baát phuïc phaûn,

Baïch vaân thieân taûi khoâng du du.

Tình xuyeân lòch lòch Haùn Döông thuï,

Phöông thaûo theâ theâ Anh Vuõ chaâu.

Nhaät moä höông quan haø xöù thò?

Yeân ba giang thöôïng söû nhaân saàu.

(Haïc vaøng ai cöôõi ñi ñaâu,

Maø nay hoaøng haïc rieâng laàu coøn trô.

Haïc vaøng bay maát töø xöa.

Nghìn naêm maây traéng baây giôø coøn bay.

Haùn Döông soâng taïnh caây baày,

Baõi xa Anh Vuõ xanh ñaày coû non.

Queâ höông khuaát boùng hoaøng hoân,

Treân soâng khoùi soùng cho buoàn loøng ai.)

Lyù Baïch coù laàn ñeán chôi Hoaøng haïc laâu, ñoïc baøi thô treân noùi: “tröôùc maét coù caûnh ñeïp maø khoâng noùi ñöôïc vì Thoâi Hieäu ñaõ ñeà thô tröôùc roài”

Neáu xeùt moät caùch nghieâm khaéc veà maët luaät theå thì 4 caâu ñaàu duøng 3 laàn lieân tieáp “hoaøng haïc”, caëp ñoái laïi khoâng chænh (ví duï khöù- ñoäng töø khoâng theå ñoái vôùi laâu-danh töø, hoaøng haïc- chim ñoái vôùi hoaøng haïc- laàu …) song ñieàu ñoù laïi coù taùc duïng laøm noåi baät taâm traïng baøng hoaøng nuoái tieác cuûa taùc giaû tröôùc caùi ñaõ maát, ñaõ ñi xa khoâng trôû laïi. Taùc giaû ñaõ ñeå cho tình caûm ñöôïc töï do boäc loä maø khoâng ngaïi phaù luaät, ñoù laø söï bieåu hieän moät tinh thaàn saùng taïo. Moät haøm raêng ñeàu ñaën nhö “daõy haït baàu non” (Kinh thi) haún laø ñeïp, song ñoâi khi moät chieác raêng kheånh laøm cho noù duyeân daùng hôn. (Xem aûnh trang 132 trong saùch Thô vaên coå Trung Hoa, maûnh ñaát quen maø laï)

7.Vöông Haøn: thi nhaân thôøi Thònh Ñöôøng.

Löông Chaâu töø

Boà ñaøo myõ töûu daï quang boâi

Duïc aåm tyø baø maõ thöôïng thoâi.

Tuùy ngoïa sa tröôøng quaân maïc tieáu,

Coå lai chinh chieán kyû nhaân hoài.

(Boà ñaøo röôïu ngaùt cheùn löu ly,

Toan nhaép tyø baø ñaõ giuïc ñi.

Say khöôùt sa tröôøng anh chôù mæa,

Xöa nay chinh chieán maáy ai veà.

Thanh ñieäu ung dung, haøo phoùng, vieát veà chieán tranh nhöng khoâng maáy theâ löông maø vaãõn mang neùt anh huøng, maïnh meõ. Ñaõ ñi chinh chieán laø seõ cheát traän khoâng coøn trôû veà, vaäy taïi sao baây giôø coù röôïu ngon khoâng uoáng cho say ? baøi thô khoâng phaûi laø khoâng coù noãi ñau, nhöng khoâng aùp ñaûo ñöôïc yù chí huøng traùng loãi laïc cuûa ngöôøi chieán binh.

8.Thoâi Hoä.

Ñeà ñoâ thaønh Nam trang

Khöù nieân kim nhaät thöû moân trung,

Nhaân dieän ñaøo hoa töông aùnh hoàng.

Nhaân dieän baát tri haø xöù khöù,

Ñaøo hoa y cöïu tieáu ñoâng phong.

(Naêm ngoaùi ngaøy naøy ôû cöûa Ñoâng,

Maët ngöôøi maët hoa cuøng aùnh hoàng.

Ngöôøi ñeïp naêm nay ñi ñaâu taù,

Hoa ñaøo vaãn cöôøi vôùi gío xuaân.)

Baøi thô laø moät noãi nieàm nuoái tieác caùi ñeïp khoâng bao giôø trôû laïi. Thieân nhieân, hoa coû vaãn voâ tình moãi naêm ñeà trôû laïi duy chæ coù ngöôøi ñeïp laø khoâng thaáy ñaâu. Baøi thô buoàn man maùc, nheï nhaøng.

9.Ñoã Muïc (803-853), töï Muïc Chi, ngöôøi Vaïn Nieân, Kinh Trieäu (nay laø Thieåm Taây), xuaát thaân trong moät gia ñình nhieàu ñôøi laøm quan, luoân töï haøo veà gia ñình vaø baûn thaân, nhöng oâng chæ laøm quan caáp thaáp neân veà sau khoâng khoûi caûm thaáy thaát voïng. Vì theá thô oâng thöôøng coù yù thöùc hoaøi coå vaø buoàn ñau cho hieän taïi, khoâng cam chòu traàm luaân nhöng thôøi theá luùc baáy giôø (Vaõn Ñöôøng) ñaõ suy suïp, coù taøi maø khoâng giuùp nöôùc ñöôïc, neân oâng caûm thaáy baát löïc. OÂng vaø Lyù Thöông Aån laø hai nhaø thô taøi hoa thôøi Vaõn Ñöôøng ñöôïc ngöôøi ñôøi goïi laø Tieåu Lyù, Tieåu Ñoã ñeå phaân bieät vôùi Lyù Baïch vaø Ñoã Phuû.

Baïc Taàn hoaøi

Yeân lung haøn thuûy nguyeät lung sa,

Daï baïc Taàn hoaøi caän töûu gia.

Thöông nöõ baát tri vong quoác haän,

Caùch giang do xöôùng Haäu ñình hoa.

(Nöôùc loàng khoùi toûa, caùt traêng pha,

Thuyeàn ñoã soâng Hoaøi caïnh töûu gia.

Con haùt bieát chi hôøn maát nöôc,

Caùch soâng coøn haùt Haäu ñình hoa)

Haäu ñình hoa laø moät khuùc haùt cuûa Traàn Haäu Chuû, coù nhieàu caâu ca ngôïi caûnh ñeïp, ngöôøi ñeïp…

Noãi ñau buoàn saâu kín trong ñaùy loøng thi nhaân veà caûnh caùc trieàu ñaïi höng vong thay ñoåi maø theá nhaân vaãn soáng bình thaûn khoâng heà nghó ñeán chuyeän an nguy. Ñieàu ñoù cho thaáy yù thöùc veà lòch söû cuûa nhaø thô raát saâu saéc.

10.Tröông Keá: teân chöõ laø Khaéc Toân, ngöôøi Buøi Chaâu.

Phong Kieàu daï baïc.

Nguyeät laïc, oâ ñeà, söông maõn thieân

Giang phong ngö hoûa ñoái saàu mieân.

Coâ Toâ thaønh ngoaïi Haøn San töï

Daï baùn chung thanh ñaùo khaùch thuyeàn.

(Ñeâm ñoã beán Phong Kieàu

Traêng taø, chieác quaï keâu söông

Löûa chaøi, caâu beán saàu vöông giaác hoà.

Thuyeàn ai ñaäu beán Coâ Toâ ?

Nöûa ñeâm nghe tieáng chuoâng chuøa Haøn San.)

Baøi thô ngaén nhöng nhöõng caâu thô moäng mò cöù aâm vang daøi ñaëc trong moãi hoàn ngöôøi. Phong Kieàu daï baïc laø moät danh taùc coù maët trong haàu heát caùc tuyeån taäp thô Ñöôøng. Xöa nay trong thô coå Trung Hoa, nhieàu baøi thô ñeà vònh ñaõ löu danh thieân coå. Ñeán Hoaøng haïc laâu laø ngöôøi ta nhôù ngay ñeán Thoâi Hieäu, tôùi Xích Bích nhôù Toâ Ñoâng Pha…Dó nhieân khoâng coù nhöõng baøi ñeà töø ñoù thì töï thaân nhöõng di tích ñoù cuõng noåi tieáng, nhöng chuøa Haøn San thì khoâng theá. Xeùt veà baát cöù maët naøo (quy moâ, caáu truùc, caûnh quan, bia töôïng…) noù chaúng coù gì ñaùng noùi. Nhöng ai ñeán Toâ Chaâu cuõng phaûi ghe ùPhong Kieàu caùch Toâ Chaâu 7-8 km phía Taây roài ñi 10 km nöõa ñeán chuøa Haøn San. Thaäm chí coù nhöõng ñoaøn du khaùch Nhaät ñeâm 30 ñeán Haøn San töï ñeå nghe tieáng chuoâng chuøa luùc giao thöøa. Theá môùi bieát caûnh quan noåi tieáng deã thaønh ñeà taøi cuûa nhöõng baøi thô hay nhöng cuõng coù khi ñòa danh bình thöôøng, nhôø baäc kyø taøi maø trôû neân noåi tieáng.

Baøi thô mieâu taû söï coâ ñôn cuûa ngöôøi löõ thöù vôùi nhöõng chi tieát coù ma löïc nhö vaàng traêng xeá, tieáng quaï buoâng trong bieån söông môø, aùnh löûa chaøi haét leân töøng chieác laù raëng phong treân beán laï…laøm loøng ngöôøi cöù meânh mang soâng nöôùc. Nhaø thô coøn kheùo moâ taû aâm thanh tieáng chuoâng chuøa, aâm thanh ôû ñaây khoâng nhaèm laøm noåi baät söï naùo ñoâïng maø laø ñeå laøm noåi baät söï yeân tónh laøm nhaân vaät tröõ tình thao thöùc khoâng nguû ñöôïc.

11. Ngoaøi ra coøn moät soá baøi thô neáu sinh vieân höùng thuù tìm ñoïc : OÂ Y haïng cuûa Löu Vuõ Tích, Hoài höông ngaãu thö (Ngaãu nhieân vieát khi veà laøng) cuûa Haï Tri Chöông, Maãn noâng thi cuûa Lyù Thaân (Tröø hoøa nhaät döông ngoï, haõn trích hoøa haï thoå, thuøy tri baøn trung xan, laïp laïp giai taân khoå: Caøy ñoàng ñang buoåi ban tröa, moà hoâi thaùnh thoùt nhö möa ruoäng caøy, ai ôi böng baùt côm ñaày, deûo thôm moät haït ñaéng cay muoân phaàn),Ñieåu minh giaõn (Khe chim keâu )cuûa Vöông Duy, thô bieân taùi cuûa Cao Thích, Saàm Tham, nhöõng caâu thô ñeïp cuûa Giaû Ñaûo, Haøn Duõ, Lyù Thöông Aån, moät soá baøi thô daøi nhö Phoù Phuïng Tieân cuûa Ñoã Phuû, Tyø baø haønh cuûa Baïch Cö Dò…


> Bài viết được đăng 4/2/2014

Share on Google Plus